CCF20090704009

20 Część I

wyraźnie dużej litery. Potwierdza to zadawane przez niego pytanie: po co zwracamy się ku Niewypowiedzianemu, sięgamy tam, gdzie sięgać nie mamy możności? Znamienną otrzymujemy odpowiedź. Czynimy tak, albowiem odnajdujemy jego ślad w nas samych, ślad zmuszający nas do poszukiwania, do próby nawiązania kontaktu, chociaż dystans, jaki dzieli ten ślad w nas i Jedno samo w sobie, jest nie do pokonania, jest tak wielki, że przyprawia nas o zawrót głowy¹.

Pada więc słowo „ślad” (ichnos) i to słowo nam, zajmującym się współczesnymi koncepcjami filozoficznymi, natychmiast kojarzy to Jedno z Bogiem Levinasa, Bogiem w absolutnej diachronii, nigdy obecnym, pozostającym poza byciem i nicością, a także poza wszelką dyskusją na temat tożsamości. Skojarzenie jest uprawnione, gdyż, jak wiemy, Levinas czerpał niektóre swoje tezy właśnie dotyczące Boga nie tylko z Biblii, lecz także z Plotyna. Nie chcę jednak traktować Damaskiosa jako prekursora myśli Levinasa lub innych filozofów europejskich. Rzecz nie w prekursorstwie. Sam zresztą fenomen prekursorstwa poddałam kiedyś krytyce ^iy. Uderza mnie natomiast fakt, że do tej siatki możliwych znaczeń, jaką tworzy neoplatonik, dają się odnieść także nawet współczesne teorie, choć innym prawom sensu już podległe i w innych kategoriach pojęciowych uzasadniane. Istnieje tu zbieżność myśli w samej idei Jednego, która świadczy o tym, że jeżeli się tak a nie inaczej to Jedno pojmuje, to z konieczności dochodzi się do takich a nie innych wniosków. Zauważmy też, jak trudno myślicielom, którzy o takim Jednym mówią, zachować powściągliwość, jak łatwo przekraczają oni granice Niewypowiedzianego, Combes, przytaczając różne wypowiedzi neoplatonika z rozważań o Jednym, podkreśla obecność w nich takich słów, jak świętość, doskonałość. Mówi też Damaskios o centrum, do którego chcielibyśmy się zbliżyć, choć to niemożliwe. Levinas powiedziałby tu o pragnieniu owej nieskończoności niewypowiedzianej i niedostępnej.

Przejdźmy do drugiej hipotezy. Jak w pierwszej, Platon pyta: jeżeli Jedno jest, jakie należy wyciągnąć stąd wnioski?

Tym razem jednak akcent został położony nie na Jedno, lecz na jest, a więc na bycie. Jedno, skoro jest, mówi Platon, musi uczestniczyć w byciu. Takim stwierdzeniem przechodzi się natychmiast od teologii negatywnej do ontologii, gdzie samo bycie staje się problemem. Bycie ma być czymś innym niż Jedno, a jednocześnie byciu i Jednemu nierozdzielne, byciu przysługuje jedność, a Jednemu bycie². Kusi mnie, by użyć Keideggerowskiego określenia i uznać, że dzieli je różnica ontologiczna, że należy zatem rozumieć to Jedno-Bycie jako całość niepodzielną, lecz zróżnicowaną, zawierającą w sobie wielość, i to, jak Platon dowodzi, wielość nieskończoną.

Jedno z drugiej hipotezy jest zatem niemal przeciwieństwem Jednego z pierwszej. Wszystkie określenia, które tam traciły sens, tu go odzyskują. Jedno różnicuje się i jednoczy, ma nieskończenie wiele elementów i granicę, jest w sobie i poza sobą, tu i nigdzie, w ruchu i w spoczynku, wreszcie obejmuje to, co zanurzone w czasie, w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, co jest i staje się. Dzięki tym wszystkim określeniom Jedno może być wyrażone, a co za tym idzie także nazwane i poznane.

W interpretacji neoplatońskiej te najrozmaitsze a wykluczające się nawzajem określenia służyły ustalaniu hierarchii bytów. Jak pisał Proklos, druga hipoteza przedstawia „kosmos dialektyczny”, w którym byty postępują od tych, co są najwyższe, do najniższych, to jest do granic tego, co jest jednym, poprzez wszystkie rodzaje pośrednie zgodnie z tria-dycznym prawem. Według tego prawa na pierwszym stopniu znajduje się to, co nierozdzielne (byt), na drugim to, co się różnicuje (życie), na trzecim to, co odróżnia (myśl). Damas-kios krytykował ową hierarchię stwierdzając, że w tym, co się różni, jest zawsze coś nie różniącego się. Kładł też nacisk, jak to podkreśla Combes, nie tyle na kryteria hierarchizacji, co na samą jej podstawę, którą dostrzegał w różnych funkcjach, jakie w tej hipotezie może pełnić Jedno.

Tak więc dla Damaskiosa to Jedno w wielości, gdy tylko myślimy o nim, układa się w różne figury. W pierwszej staje się zasadą bycia, fundamentem wszystkiego, co jest, i każde

1

Damascius, op. cit., § 4., J. Combfcs, op. cit., s. 67,

^ię B. Skarga, Granice historycznnści, Warszawa 1989, s. 52 i n.

2

²¹¹ ParmeniJes, 142 cl.