CCF20091202002

2.1. TEORIA I HIPOTEZY: DEFINICJE OPERACYJNE¹

Podejmując planowanie badań zmierzających do sprawdzenia propozycji o charakterze teoretycznym stwierdzamy od razu, że można je wykonać dopiero po załatwieniu szeregu innych spraw. Posłużymy się konkretnym przykładem: mamy propozycję teoretyczną „im wyższa pozycja społeczna badanej osoby, tym mniejsze są jej uprzedzenia wobec Murzynów”. Przypuśćmy, że „pozycję społeczną” określamy jako względną pozycję w hierarchii statusu, a „uprzedzenia” jako tendencję do dyskryminacji pewnej mniejszości i negatywną postawę opartą na przekonaniach uznanych z góry za słuszne. Być może, czytelnik zechce przyjąć raczej inne definicje tych pojęć, szybko jednak przekona się, że żadna definicja nie pozwoli mu na bezpośrednie określanie statusu i stopnia uprzedzeń konkretnych badanych osób.

Przyczyną tego jest fakt, że definicje z reguły mają charakter teoretyczny, a nie operacyjny. Pojęcia określane przez definicje teoretyczne opisane są w nich przez inne, również teoretyczne pojęcia, których znaczenie przyjmuje się za zrozumiałe. W systemie całkowicie dedukcyjnym pewne pojęcia przyjmuje się bez definicji (tzw. pojęcia pierwotne), wszystkie inne zaś określa się za ich pomocą. W geometrii euklidesowej pojęciami pierwotnymi są np. „punkt” i „prosta”. Natomiast pojęcia „kąt”, „trójkąt”, „prostokąt” definiuje się przez pojęcia pierwotne. Wybór zbioru pojęć pierwotnych jest w pewnym stopniu arbitralny, lecz konieczność istnienia takiego zbioru jest odbiciem konieczności definiowania pojęć teoretycznych przez inne pojęcia teoretyczne.

Natomiast definicje operacyjne zawierają w sobie procedury służące pomiarowi ([6], s. 58-65) .Operacyjna definicja „długości” powinna więc dokładnie wskazywać sposób mierzenia długości. Przykładem operacyjnej definicji uprzedzeń mogłaby być np. skala Bogardusa dystansu społecznego, lub 24 pozycje na wykazie stereotypów anty-Murzyńskich razem z dokładną instrukcją zbierania i wskaźnikowania danych. Podobnie przykładami operacyjnej definicji społecznej mogą być indeks statusu Warnera (ISC) lub skala Chapina. Ponieważ każdy pomiar jest co najmniej klasyfikacją, definicję operacyjną można uważać za szczególny zbiór instrukcji

¹ Rozdziały, podrozdziały lub ich części i niektóre zadania wyróżniono innym drukiem, co oznacza, iż materiał jest trudniejszy pojęciowo lub też wiąże się z zagadnieniami obcymi dla studenta mniej obeznanego z metodologią badawczą. Fragmenty te można przy pierwszym czytaniu opuścić lub tylko przejrzeć.

umożliwiający jednoznaczne klasyfikowanie. W pojęcie definicji operacyjnej jest także wbudowane pojęcie rzetelności. Definicja musi być na tyle precyzyjna, by każda osoba posługująca się nią uzyskiwała ten sam rezultat. Nie zapewniają tego podane wyżej definicje teoretyczne pozycji społecznej i stopnia uprzedzeń.

Twierdzimy więc, że w każdej nauce stosowane są dwa różne rodzaje definicji. Inne poglądy na związek między teorią i badaniami empirycznymi prowadzą w gruncie rzeczy do tych samych wniosków. Northrop [7] zamiast pojęć definicji teoretycznych i operacyjnych wprowadza odpowiednio „pojęcia postulowane” i „pojęcia intuicyjne”. Nasza terminologia sugeruje, że istnieją dwa różne sposoby definiowania „tego samego”, podczas gdy Northrop wprowadza raczej dwa różne rodzaje pojęć. Istnieją też badacze wprowadzający;w' miejsce definicji operacyjnej pojęcie wskaźnik. Sugeruje ono z kolei, że stosowana procedura pomiaru prowadzi do znalezienia mniej lub bardziej niedoskonałego wskaźnika zmniennej bezpośrednio niemierzalnej. Wedle tego poglądu istnieje więc ukryta zmienna i jej wskaźnjjfcł Niezależnie od swych przekonań teoretycznych w tej sprawie badacz 'powinien zawsze mieć na uwadze istotę powiązań między tymi dwoma rodzajami definicji, pojęć lub zmiennych. Można postawić pytanie, czy istnieje czysto logiczna metoda wiązania obu rodzajów definicji, lub czy istnieje logiczny sposób określania, że dana definicja operacyjna (lub wskaźnik) „naprawdę” mierzą pojęcia teoretyczne lub ukrytą zmienną. Odpowiedź na oba te pytania jest chyba przecząca.

Northrop dowodzi, że nie istnieje sposób wiązania obu rodzajów pojęć lub definicji poza konwencją lub powszechną zgodą. Badacze są zwykle zgodni co do tego, że można stosować określoną definicję operacyjną mierząc pewne pojęcie, jeśli tylko operacje przez nią postulowane wydają się rozsądne na tle definicji teoretycznej. W przypadku kilku definicji operacyjnych należy więc wybrać tę, która wydaje się najbardziej odpowiednia i najbardziej rzetelna. „Odpowiedniość” tę oceniamy w końcu zawsze w oparciu o zrozumienie definicji teoretycznej. Odpowiedniość definicji operacyjnej lub wskaźnika ocenia się czasem przy pomocy pojęcia „trafności treściowej” (face valltllfy, [9], s. 165). Bridgman ([2], s. 23 i nast.) wskazuje, że w idealnym przypadku jednej definicji teoretycznej powinien odpowiadać jeden opis operacji i na odwrót. Innymi słowy, proponując inny zestaw operacji powinniśmy leź wprowadzać nowe pojęcie. Dla nauk społecznych w ich obecnym stadium rozwoju żądanie to wydaje się nicrcalizo-wulne, Przyjęcie go doprowadziłoby albo do zahamowania poszukiwań

21