DSC02093

Jóktów wiąże się z ruchami osadniczymi: połączenie wiadomości historycznych z danymi dialektologii daje obraz o wiele pełniejszy od obrazu opartego tylko na danych pisanych.

gez znajomości dialektologii trudno sobie wyobrazić etnografa. Badania (rzeczy i instytucji), które przeprowadza, są możliwe tylko przy równoczesnym przejmowaniu słów i ich interpretacji. Na odwrót tez, dialektolog musi posiadać przygotowanie etnograficzne, aby nie doszukiwał się wewnątrz języka przyczyny tych różnic słownikowych, które mają. źródło w odmienności przedmiotów. Tak np. na Mazowszu grzbiet dwuspadowego dachu nie nazywa się kalenicą, jak gdzie indziej, lecz stropem. Przyczyna laty w tym, że na Mazowszu nie obkłada się tego grzbietu warstwy perzu namoczonego, czyli skalonego u w glinie. Musi nadto dialektolog orientować się w budowie domu, w konstrukcji narzędzi, ażeby wiedział, o co ma pytać.

Dialektologia przynosi — jak się rzekło wyżej — pożytek także praktykom, a przede wszystkim nauczycielom: chłopiec ze wsi przynosi do szkoły gwarowe nawyki językowe, które stają się następnie źródłem kolizji z normami języka literackiego, czyli źródłem błędów językowych przejawiających się m.in. w ortografii. Nauczyciel nie znający gwar nie będzie mógł zrozumieć, dlaczego któryś z uczniów z uporem pisze lys, malyna zamiast lis, malina albo chop, goto a zamiast chłop, głowa. Każdy rejon dialektyczny ma swoiste błędy językowe (powstało na ten temat kilka opracowań naukowych), toteż nauczyciel rozumiejący ich przyczynę łatwiej znajdzie na nie radę. Znajomość gwar, przynajmniej praktyczna, powinna cechować każdego działacza społecznego,< który chce słowem swoim trafić do chłopa.

§ 4.Dialekty istniały juź w ustroju przedfeudalnyrn. Każde plemię posiadało własny dialekt, przy czym plemiona pokrewne pochodzeniem posiadały dialekty pokrewne. Plemiona te, liczebnie jeszcze słabe, oddzielone były od siebie pasami ziemi nie zamieszkałej, często lesistej i trudno dostępnej. Słaby kontakt między plemionami ułatwiał powstawanie różnic językowych nawet między plemionami pokrewnymi. Późniejsze zaś łączenie plemion w związki, powstawanie państw feudalnych sprzyjało, na odwrót, zacieraniu się różnic. Jednakże w ustroju feudalnym, gdy ruchy chłopa były skrępowane, a interesy zamknięte w obrębie posiadłości pana feudalnego, tendencje unifikacyjne były słabe i gwary terytorialne trwały z dużą zakrzepłością. Z tego powodu wytworzył się stopniowo przedział między mową wsi a mową miasta i dworu. Gwara stała się dodatkową cechą wsi. Ustrój kapitalistyczny stwarzając wspólny rynek i ożywioną wymianę towarową przyczyniał się do usuwania różnic terytorialnych i różnic między miastem a wsią. W tym samym kierunku działała szkoła. Zniesienie pańszczyzny, dokonane w latach 1816 — 1864 (zależnie od zaboru), umożliwiając chłopom swobodę ruchów, również działało na rzecz osłabienia różnic gwarowych. Ustrój kapitalistyczny jednak nie usunął całkowicie językowego przeciwieństwa między miastem a wsią: gwary utrzymywały się jako zjawisko szczątkowe. Dopiero ustrój socjalistyczny tę różnicę usuwa, znosząc ekonomiczne i kulturalne zacofanie wsi. Likwidacja analfabetyzmu, upowszechnienie książki i radia, tworzenie spółdzielni produkcyjnych, uprzemysłowienie kraju — wszystko to w szybkim tempie znosi gwarowe odrębności. Gwary zmierzają do rozpłynięcia się w języku ogólnonarodowym. Można już znaleźć wsie, co gwarę zarzuciły prawie całkiem. Coraz trudniej znale ać chłopa, który by językoznawcy mógł pokazać gwarę w jej stanie dawniejszym, wolnym od wpły-

11