DSCN9475

długi* J«sn» lata dominować w malarstwie i odrywać ja od tematyki narodowej. Mecenat arystokratyczny, który w pierwszej połowie XIX wieku udzielał adeptom plastyki bardzo już znikomej pomocy materialnej, był je$.:c:e wszechwładnym odbiorcą produkcji artystycznej i despotycznym prawodawcą poglądów i ocen estetycznych. Plastycy uznawani prze; tą arystokratyczną „opieką^{1 2 3 4 5 6 7 8 9 10} tworzyli tzw. sztuką oficjalną, zyskiwali sławą i dobrobyt, odsuwając w cień tych, którzy pragnąh oddać swą twórczość w służbą całemu narodowi.

W takiej sytuacji malarstwo mogło zostać uznane za sojusznika klasy panującej i musiało spotkać się z ostrą krytyką ze strony postępowej inteligencji, stawiającej sztuce postulat narodowości. W tej sytuacji szukać też należy źródła ataków publicystyki postępowej na malarstwo i dyskusji na temat: czy naród polski predestynowany jest da twórcaości plastycznej (np. wypowiedzi Juliana Klaczki, Cypriana Norwida. Józefa Kromera). Takie postawienie sprawy świadczyło oczywiście o całkowitym niezrozumieniu i wykrzywieniu problemu.

Nic więc dziwnego, że 2michowska nadała obrazowi Cypriana cechy współczesnego jej malarstwa pseudoklasycznego, a zarazem obdarzyła go wrogą siłą, w jakiś niewyjaśniony sposób współdziałającą a mrocznym światem Aspazji. W usidleniu Beniamina przez Aspazję niepoślednią rolą odgrywa urok rzucony na niego przez obraz Cypriana. Ta aura tajemniczości przesłaniająca mechanizm działania sztuki przyczyny jej niszczącej władzy zarówno wobec twórcy (Cypriana) jak i odbiorcy (Beniamina), stanowi jeszcze jeden dowód, jak trudno było Gabryelu realistycznie ukazać siły rządzące rzeczywistością i ujawnić ich skomplikowane powiązania, choć je z godną podziwu intuicją wyczuwała. Dopiero analiza historyczna ujawnia ładunek treści społecznych zawarty w opisie literackim, który — zdawałoby się — jest czystą fantazją. Fantastyka u Żmichowskiej ma więc równia cenną wymową realistyczną, jak w utworach niemiec-kfego poety LT. A. Hoffmanna.

mym malarstwie polskim siłę sprzymierzoną s klasą panującą, ale niesłusznie rozgrzeszając artystę z poddawania się demonicznej w pojęciu autorki władzy sztuki (Cyprian jest zupełnie bezsilny wobec potęgi niepojętego nakazu twórczego). Natomiast w Książce pamiątek tmichowska nie tylko rzuca artyście ostre oskarżenie, ale stawia przed nim jasno sprecyzowany cel.

Obciążenie artysty odpowiedzialnością za jego dzieło było pierwszym krokiem na drodze do właściwego postawienia zagadnienia sztuki. Żmichowska zaczyna dostrzegać, że rozdźwięk między sztuką • iydem jest wynikiem postawy ideowej artysty. Dzięki zdemaskowaniu tej postawy ujawnione zostały społeczne korzenie ówczesnej sztuki. Typowe cechy klasy, do której należy para artystów — bohaterów Książki pamiątek, kształtują ich postępowanie i losy, a zarazem decydują o rodzaju ich twórczości artystycznej. Obraz namalowany przez Marię Reginę stanowi jakby skondensowaną metaforę jej życia. Stworzony w zacisznej, odgrodzonej od zgiełku świata pracowni jest nieskończenie obcy wszelkim ludzkim sprawom. Jego temat: kamień grobowy, czaszka z wieńcem róż, charakteryzuje dosadnie twórcę. Jałowość żyda mieszkanki warszawskich pałaców jest niewątpliwie przyczyną martwoty jej dzieła. Społeczne pasożytnictwo, zacieśnienie horyzontów życiowych do wyłącznej troski o własną rodzinę, wpływa na jej stosunek do sztuki, która staje się tylko snobistycznym upiększeniem prozy codzienności Jej brat muzyk, niefrasobliwy „złoty młodzieniec*' uganiający się za poklaskiem tzw. „znawców" sztuki, grę swą sprowadza do bezdusznego wirtuozostwa.

Ścisła zależność między bezideowośdą artysty a bezideowośdą jego dzieła jest mocnym argumentem na poparcie podstawowego postulatu Żmichowskiej: konieczności czynnego zaangażowania się artysty w iytiu społecznym. Pisarka nie tylko pokazuje istotne przyczyny martwoty współczesnej sztuki, ale również nakreśla drogi jej nowego, pełnego rozwoju. Sprawę estetyki łączy ściśle z zagadnieniami społecznymi. Stawia przed artystą ludowego odbiorcę, którego zdrowe, humanistyczne gusta mają ukształtować nową estetykę.

Żmichowska całkowicie przekreśliła teraz dawne swoje poglądy na sztukę, kształtowane w oparciu o reakcyjną estetykę niemiecką. Obraz Marii Reginy został przez pisarkę potraktowany ze zgryźliwą ironią. W Książce pamiątek Gabryella propaguje żarliwie koncepcję sztuki ogólnonarodowej, związanej z siłami żywotnymi narodu, sztuki, która z ludu czerpie moc twórczą i do niego się zwraca. Równocześnie pragnie ukazać w powieści realizację swych nowych postulatów. Nie czyni tego jednak na przykładzie malarstwa, które ugrzęzło w oderwanej od współczesności tematyce mitologicznej, religijnej I odpowiednio dobieranej historycznej. Sięga do muzyki, która od

1

Książka pamiątek

2

Następna powieść Narcyzy, Książka pamiątek (1847), utwór pocho

3

dzący z okresu najsilniejszego związania się pisarki z działalnością

4

Związku Narodu Polskiego, nasuwa wniosek, że polityczna świado

5

mość. k tórą wówczas zdobyła, zaważyła również decydująco na jej

6

dalszym ustosunkowaniu się do zagadnień sztuki.

7

W Książce pamiątek autorka ustępuje całkowicie z pozycji, zaj

8

mowanych w pierw szych utworach, kiedy to uważała sztuką za nie

9

związaną ze sprawami ludzkimi Jeszcze w Pogance Żmichowska po

10

przestaje na negatywnej krytyce sztuki, widząc wprawdzie w óweze-