DSC�64

od r. 1348 czarna śmierć, przez którą uginająca się już i tak krzywa demografią na gwałtownie spada, a kryzys przekształca się w katastrofę.

Ale jest jasne, że kryzys był wcześniejszy od tej klęski, która go tyl^ spotęgowała i że jego przyczyn należy szukać u spodu gospodarczych i społeę*. nych struktur chrześcijańskiej Europy.

Zmniejszenie się renty feudalnej, wstrząsy będące skutkiem powiększania ^ udziału pieniądza w chłopskich świadczeniach zachwiały podwalinami potęg feudałów.

Ten kryzys, choć tak fundamentalny, nie pociąga za sobą upadku całej gospodarki zachodniej i niejednakowo uderza tak w kategorie społeczne, i w jednostki.

Zachwiany jest jakiś jeden sektor geograficzny czy gospodarczy, ale obokjw rysują się zalążki nowego rozwoju, który zastępuje i kompensuje straty Tradycyjne sukiennictwo luksusowe, „stare sukiennictwo” jest bardzo mocno dotknięte kryzysem i ośrodki, w których dominowało, podupadają, ale obok wyrastają nowe, gdzie wyrabia się tkaniny mniej cenne, przeznaczone dla klienteli mniej bogatej i mniej wymagającej: jest to triumf „nowego sukiennict-wa”, saj, barchanów na bawełnianej osnowie. Jedna rodzina bankrutuje, ale inna dorabia się.

Po krótkim okresie zamętu klasa feudalna adaptuje się, zmniejsza uprawę zbóż na rzecz bardziej opłacalnej hodowli bydła i poczynając od tego okresu zmienia wiejski krajobraz, w którym pojawia się coraz więcej ogrodzeń Modyfikuje kontrakty z uprawiającymi rolę chłopami, naturę świadczeń i czyn* szów i sposób ich płacenia, zapoznaje się zmanipulowaniem monetą rzeczywistą i pieniądzem obrachunkowym, którego właściwe używanie pozwala uchronić się przed skutkami psucia pieniądza. Ale oczywiście tylko najmożniejsi, najzręczniejsi albo najszczęśliwsi zyskują tam, gdzie inni tracą.

Niewątpliwie też spadek przyrostu ludności spotęgowany przez zarazę sprawia, że mniej jest i siły roboczej, i klienteli, ale płace idą w górę i ci, którzy przeżyli, są na ogół bogatsi.

Niewątpliwie wreszcie feudalizm zaatakowany przez kryzys ucieka się do najłatwiejszego środka ratunku zagrożonych klas panujących: wojny. Przykładem najdobitniejszym jest wojna stuletnia, której pragnęła jako rozwiązania swoich trudności, nie zdając sobie z tego jasno sprawy, zarówno szlachta angielska, jak i francuska. Ale, jak zwykle, wojna przyspiesza proces rodzenia się nowej gospodarki i nowego społeczeństwa na trupach i ruinach — których to klęsk nie należy zresztą w danym wypadku wyolbrzymiać.

Kryzys XIV w. prowadzi do szybkiego przekształcenia gospodarczej i społecznej mapy Europy chrześcijańskiej. Kryzys ten sprzyja wcześniejszej ewolucji, zmierzającej w kierunku centralizacji państwa, i przyspiesza ją. Przygotowuje monarchię francuską Karola VII i Ludwika XI, monarchię angielską Tudorów, zjednoczenie hiszpańskie pod berłem „królów katolickich”, nadejście niemal

Kryiy% Bure

wszędzie, głównie n produkcji utrzymam szaniu się i smaku.

Z kry nych, bai feudalne.