gramatyka4

108 J. JJartjniA&ki

naśladowczych niefleksyjnych, tj. zwłaszcza grupy (1 — 5). -Funkcjonuj;}, ono w zdaniu tak jak onomatopcje proste bądź złożone; komunikują wielokrotność zjawiska: (17) ogpol. Traeh-trach-trach! seria za serią I); dziec. ivody nalejem i sagrzejem: gzeju, gzeju, gzeju, gzeju, gzeju, gzeju... (4,5 roku); gw. oni loledy toru! toru! iv te taksówkę Łabunie; z pieśni lud. Na bymbenku bum, bum, bum, i na fujarce fu, fu, fu,) a na trąbce tra, ra, ra, \ będzie ładna z nas para Niezdów^{1 2}.

Równio często występują powtórzenia czasowników niedokonanych, zasadniczo w formie trybu oznajmującego, komunikujące ograniczoną długotrwałość czynności. Ograniczenie użycia wiąże się z ujęciem czynności jako częściowo niesamodzielnej, uwikłanej w dłuższy łańcuch zdarzeń zmierzających ku jakiemuś zakończeniu, które komunikuje najbliższy kontekst. Co do formy, reduplikacje duratywne są bezspójnikowe (W) i nie występują w zakończeniu zdania „przed kropką”. Por.: (18) ogpol. studiowała, studiowała, ałe wyszła za mąż i przestała studiować (z Lublina); gw. biednego zajonczyka biegano, biegano po sadzawce i nie, znaleziono pió N 369; ano, ni ma go. Ni ma go ni ma, za jakiś cas ten by sic chciol żynić Byehawka.

W poezji ludowej powtórzenia — to i wszelkie inno — są jednak używano głównie w colach metrycznych i rządzą się innymi zasadami³. W bajkach ludowych powtórzenie często przybiera postać multyplikacji: jeohal taki żołnierz drogu, ale jedzie, jodzie, jodzie przez las, patrzy, siedzi dziadek taki Byehawka; no pojechali. Jado jada, jado jado, dojechali do lasu jw.; konstrukcja taka staje się środkiem intensyfikacji wyrażenia duraty wnego^S4.

Reduplikacje spójnikowe*, typu V*V oznaczają czynność ciągłą: (19) ogpol. Bobrze mu lak — myśli — śpi i śpi No 58; dziec. z niego taki ojciec, niema go i nie ma (5 lat); gw. siad w uńadro, puszczajo go i puszczajo, p uszczajo, liny zabrakło Byehawka. Reduplikacje z podwojonym spójnikiem łączą znaczenie długotrwałości i ciągłości (Łyp *YiV): (20) gw. ten piesek poleeiol pod-te styrte, i szczęko, i szczęko tarnój By-chawka. Reduplikacje bezspójnikowe czasowników dokonanych, nawiązujące do imitacyjnej funkcji powtórzeń, wnoszą ilościową charakterystykę czynności (intonacyjnie nie tworzą na ogół zorganizowanej całości), zawierają znaczenie „trochę”, „wiele”: (21) gw. złapie tego pieska, zbije, zbije, i puści go Byehawka; ugotowano sie miso, nakrajano sic, nakrajano sic przysmażyuo moki i byu gulaś N 170.

Silniejszą charakterystykę ilościową czynności (jej intensyfikację) daje powtórzenie czasownika niedokonanego (rzadziej dokonanego) ze spójnikami a, ale, to, jak-to, jak-tak: (22) gw. tyn cliopek sobie grou a grou N 59; kogo w o u kole ni, a kouotoou Stok L. Znamienną cechą tych konstrukcji jest znaczna zmienność linii intonacyjnej, ma ona przebieg ros-nąoo-opadający, z wierzchołkiem na członie pierwszym.

Heduplikacje o funkcjach lnodalnycli nic znają tak ścisłych ograniczeń Jcatogorialnych jak wymienione wyżej (np. obejmują szerzej inne części mowy poza czasownikami), inaczej też są wkomponowano w szerszy kontekst. Silniej akcentowany jest człon drugi- Obecność kontekstu jest obowiązkowa, konstrukcja służy wartościowaniu jednego z elementów, którego wybór podlega regułom innym niż składniowe, zależy od aktualnego rozczłonkowania wypowiedzenia na temat i rernat. Człon rematyczny (komunikujący właściwy sens zdania) stając się podstawą modalncj konstrukcji roduplikacyjnoj traci typowy kontekst składniowy, fnnkcjonujo w izolacji²⁵. Stanowi to istotną różnicę wobec roduplikacji modyfikacyjnyeh. Liczy się natomiast stałe nrniojscowionio w tekście. Powtórzenia bezspójnikowo o znaczeniu silniejszego potwierdzenia (z pewnością, na pewno) występują na początku repliki dialogowej: (23) ogpol. — Pary to łapie to 'a nie mam. — Masz, masz — nie zgodził się Galus. No 13; — A ozy wy się wybieracie gdzieś na ferie świąteczne'! — Wybieramy wybieramy się P 207.

Niekiedy są ono wykładnikiem dialogu wewnętrznego (z samym sobą) lub mowy pozornie zależnej: por. gw. Ale eyby król aasami — mówio, nie przysed do nas na obidd? l^lUn sie ździwial. Bardzo zadowolimy, pódzie, pódzie Byehawka. Ej, clilopoe, to oi powiym, eo sie świat- eaike przeonaeyl, o, przeonaeyl sie, przeonaeyl N 91.

Jeżeli powtórzeniu podlega człon zdania rozkazującego, następuje uwydatnienie istotnego sensu polecenia: Podaj mi toody, podaj! (drugi czasownik nie komunikuje niczego nowego, jedynie wzmacnia i uwyraźnia rematyczny składnik zdania, którym w podanym zdaniu jest sama czynność). Podobna jest sytuacja semantyczna w grupach złożonych z czasownika w trybie oznajmującym i wprowadzonej spójnikiem „to” formy roz-kaźnika: (24) ogpol. Siedzisz to siedź-, piszesz to pisz itp. (z Lublina). Także takie grupy są zwartymi konstrukcjami składniowymi, dysponującym i całościowym znaczeniem modalno-eksprcsywnym, na które składa się informacja „powinieneś (moim zdaniem) zrobić nie co innego tylko to, co robiłeś dotąd”.

Cytując te ostatnie przykłady przechodzimy od konstrukcji z modal-nym znaczeniom twierdzenia (asercji) do konstrukcji z modalnym znaczeniem konieczności (pojmowanej zresztą szeroko, od uznania obiektywnej nieodwracalności zdarzenia po subiektywną zgodę na zdarzenie). Odnośne konstrukcje są oparte na roduplikacji, której człony łączy we-

²ⁱ Por. Z. Saloni, O możliwościaoh elipsy określenia czasownika w polskim tekście wielozduniowym, [w:] Tekst i język, problemy semantyczne, pod red. M. U. Mayenowoj, 1974, s. 73-84.

1

Podobną funkcję polni roduplikaoja środka czynności w zdaniach •/, elipsą orzeczenia: Starosta mie drdnkąm wtedy, drdnkąm N 157; len palu go, palu, wyyrsul Jaenia itp.

2

²⁵ O czym szerzej: J. Bartmiński, Struktura językowa incipilu pieśni ludowej, [w:] Semiotyka i struktura tekstu, pod rod. ,11. ,R. Mayonowoj, 1973, s. 81 — 101.

3

*' Por. też: Ale cichutko, cichutko, cichutko, patrzy — pierwszo Zawada itp.