gramatyka8

J. Hartmiński

160

słówkiem długo. Reduplikacja dowolnego wyrazu, usytuowana na początku repliki dialogowej plus określona realizacja prozodyezna, np. zrobi zrobi, służy potwierdzeniu, znaczy tyle co wyrażenie na ■pewno. To wzajemne splatanie się, współdziałanie elementów składniowych, fonetycznych, leksykalnych, tekstowych nazywam synkretyzmem wewnątrz językowym. Sprawia on, że wiele rozróżnień klasyfikacyjnych, sprawdzonych na materiale wypowiedzi pisanych, nie da się zastosować do wypowiedzi ustnych, ciążących ku formom mniej wyspecjalizowanym, wielofunkcyjnym. Charakterystyczne dla języka ustnego sposoby konstruowania orzeczenia opiszę uwzględniając ich uwikłania wewnąłrzjęzykowe. Ponieważ w grę wchodzi forma predykatu, więc konstytutywnego członu zdania, do wspomnianych rodzajów uwikłania dołącza się jeszcze obowiązkowe powiązanie z kategorią modalności; nadto niektóre z wyróżnionych typów mają charakter eks-presywny, przekazują informację o postawie mówiącego (w rodzaju: siedzisz to siedź) wobec opisywanego zdarzenia.    ®

Używam terminu „język ustny”, a nie „język mówiony”, bo pierwszy ma szerszą denotację, pozwala objąć także teksty folkloru, które są oralne, ale nie zawsze mówione, np. pieśni. Opieram się jednak głównie na materiałach niepieśniowych. Podstawę opisu stanowią: A — zapisy mówionego języka ogólnopolskiego: 1) nagrania magnetofonowe dwu dyskusji naukowych z udziałem osób z różnych stron Polski (120 stron transkrypcji),

2)    nagrania sprawozdań radiowych i komentarzy telewizyjnych z meczów footballowych Polska—Haiti i Polska—Włochy (70 stron transkrypcji),

3)    nagrania dialogów 3- i 4-letnich dzieci ze środowiska inteligenckiego (ok. ir> godzin łącznego czasu), 4) różne zapisy potocznych dialogów i opowiadań z Lublina, Przemyśla i Warszawy; B — zapisy mówionej polszczyzny gwarowej: nagrania bajek i opowiadań potocznych z Lubelszczyzny (ponad 800 tekstów); 0 — zapisy pieśni ludowych i folkloru wierszowanego lubelskiego i ogólniej: wsehodniopolskiego.

W przebadanych materiałach reprezentowane są zatem różne odmiany współczesnej polszczyzny ustnej, co pozwoli we wnioskach określić wewnętrzny zasięg opisywanych zjawisk.

RÓŻNORODNOŚĆ BUDOWY ORZECZENIA W ŻYWEJ MOWIE

W języku ustnym funkcjonują powszechnie znano formy orzeczeń słownych i lącznikowo-orzecznikowych (których łącznik często ulega elipsie), «• także formy odrębno, swoiste. Wśród tych ostatnich można wyróżnić kilka grup: A. orzeczenie proste, naśladowcze (onomatopeiczno) i momentalne (>•«, łap, łaps, mighit, hcm)u); B. orzeczenie kompozyejonalnc, zbudowane z czasownika złożonego (są takie w żywej mowie: należą do nich reduplikaeje typu puk-piik oraz geminacje słwJcaó-puJcaó, jeść-pió)\ O. orzeczenie podwojone, będące konstrukcją dwu- i więcej wyrazową, zbudowaną z dwu osobowych form czasownika, skoordynowanych z sobą (szedł, szedł, idzie nic idzie, idź zobacz, wziął (i) zrobił itp.). Wtórne wobec wymienionych są orzeczenia zaimkowe (co ona się nachodziła, natego) i orzeczenia z qnasi-przytoczeniom (bęc, upadł), kontaminacjo orzeczenia naśladowczego i słownego, rozwiniętego morfologicznie. Pełny opis form orzeczenia w języku ustnym winien też objąć (pominięte w przeglądzie poniżej) konstrukcje składniowo „fornmliczne”, zbudowano z jednego czasownika osobowego i obowiązkowych członów uzupełniających (takie jak: nuże bić, jak nie skoczy, ja ci pozaglądam, jak to dostał? jeszcze jak dostał itp.) oraz konstrukcjo predykatywne bezczasownikowe (lip, robota robotą, co za człowiek, dobry chłopico dobry itp.), w których sens predykatywny jest przypisany nie poszczególnym składnikom, lecz konstrukcji jako całości, jest w niej jakby „rozpuszczony”.

A. Orzeczenie onomatopeiczne prosto

Onomatopeje, będące „znakami umotywowanymi”³, występują w tekstach w różnych funkcjach składniowych³, jednak najczęściej w użyciu predykatywnym. Wykazują znaczną odrębność fonetyczną, zawierają np. w swoim składzie dźwięki i ich połączenia poza tym językowi obce (rą, ba, hyc, hycać itp.), mają też wyraźną tendencję do ostrej izolacji pro-zodycznej na tle kontekstu przy pomocy silnego akcentu i pauzy, w dwu-i trzysylabowyeh także przy pomocy akcentu na zakończeniu: łubud^[u! mic/ut! itp. Ze względu na nacechowanie morfologiczne dadzą się ułożyć w ciąg, od form bez nacechowania (ba) poprzez niefleksyjno¹, ale już częściowo namorfologizowane formy typu łaj), łaps, kyohtł, hamht (2 — 5), do w pełni zgramatykalizowanych form typu kicnąć, łupnąć itp. Grupa pierwsza, najprostsza, jest równocześnie leksykalnie najbardziej otwarta, można ją doraźnie rozbudowywać, imitując na wszelkie możliwe językowo sposoby odnośne wrażenia słuchowe i wzrokowe i włączając je w tekst na zasadzie cytatów⁵. Por.: (1) gw. “ww to głowu pą! do tych psów Biał⁶; dziec. Kaśka włazi na stół — i ba! ( — „spada”) (3,5 roku).

Po to, by pehiić funkcję składniową orzeczenia, wyraz nie musi mieć zamkniętej struktury morfemowej, rolę czynnika określającego status składniowy pełni wtedy kontekst. Wykładniki kontekstowy i morfemowy funkcjonują wymiennie, uzupełniają się. Rola kontekstu zmniejsza się w miarę, jak proste onomatopeje są stopniowo włączane w system morfo*

¹ T. Milowski, Językoznawstwo, Warszawa 1965, s. 15.

⁵ Ii. Boniecka, Funkcje składniowe wyrazów onomatopeicznych [w drukuj.

‘ kor. S. Jodłowski, Polskie czasowniki nieflcksyjne, [w:] W służbie nauce i szkole. Księga 'pamiątkowa poświęcona Prof. drowi Zenonowi Klemensiewiczowi, Warszawa 1970, s. 131-0.

¹ Związki onomatopei z przytoczoniom podkreśla! T. Brajorski w art. Przytoczenie nic jest kategorią składniową, „Roczniki Humanistyczno KUL”, Językoznawstwo, t. XIV", z. 4, 1966, s. 75-96.

* Skróty rozwiązane w zakończeniu.

II —Studia nad'Składnią...