img048 (9)

96

phor of plastic transparencies). Wyobraźmy sobie, że każdy składnik konstrukcji został narysowany na osobnej folii: każdy ma swoją treść pojęciową i swoje obrazowanie — profil, perspektywę, etc. Następnie wszystkie folie nakładamy na siebie tak, aby pojedyncze elementy dokładnie się ze sobą pokrywały. To nakładanie się elementów w procesie powstawania konstrukcji nazywa Langacker zbieżnością semantyczną(ang. semantic corresponderice). Wreszcie oglądamy na ekranie powstały w ten sposób obraz konstrukcji: zintegrowany obrazLzłożony z obrazów przedstawionych na osobnych foliach: Najwyraźniej widzimy tę folię, która znalazła się ha samym wierzchu, i to ona właśnie określa profil całości powstałej struktury. Prześledźmy tę analogię na cytowanym wcześniej przykładzie wyrażeni aWZ uęz_ _do konserw. Powstawanie tej konstrukcji ilustruje schematycznie~rys. 11.

Rys. 11

Mówiący „widzi” całą konstrukcję („folia” 3) „przez” konstrukcje składowe, zaznaczone schematycznie na „foliach” 1 i 2. „Folia” 1 narzuca całości profil („rzecz”), „folia” 2 natomiast profiluje relację wyrażoną przyim-kiem (por. 3.1)²³.

We współczesnej polszczyźnie jednostka klucz do konserw jest dobrze ugruntowana w języku, straciła zatem wiele ze swojej czytelności. Relacja „otwierania” nie jest już przez nią profilowana, choć oczywiście istnieje w strukturze pojęciowej. Na „folii” 2 widnieje ona jako figura drugoplanowa relacji wyrażanej przyimkiem do: jest to relacja, która zachodzi między rzeczą („klucz”) i reifikacją relacji czasowej („coś otwiera coś”). Zbieżności semantyczne zaznaczono na schemacie liniami przerywanymi: ukazują one, że określone elementy struktur składowych odpowiadają analogicznym elementom na wyższym poziomie organizacji. Widoczna jest w ten sposób częściowa nieprzystawalność struktur składowych i struktury złożonej.

Metafora folii i rzutnika ilustruje więc podstawową dla gramatyki kognitywnej zasadę niezupełnej roz-kładalności na składniki (ang. partial compo-sitionality). Wyrażenie złożone, czyli konstrukcja, przywołuje czynniki kontekstowe lub struktury poznawcze, których nie przywołują poszczególne składniki tych konstrukcji. I odwrotnie: struktury składowe nie zawsze obejmują pełną treść konstrukcji złożonej.

²³ Proces konstruowania jednostki typu klucz do konserw, opisywany w modelu Langackera przy pomocy metafory folii i rzutnika, odpowiada oczywiście opisom procesów leksykalizacji słowotwórczej w polskich pracach językoznawczych; por. np. Strutyński 1993.

97