IMG21

32

JANUSZ TKUPINDA

sprzymierzonych w 1330 r. z Władysławem Łokietkiem i groziła mu Śmiercią, jeżeli nie zawróci - użyźniona krwią wielu chrześcijan ziemia chełmińska jest bowiem jej własnością^{1 2 3}"'. Patronka Zakonu osobiście interweniowała na placu boju, wybawiając z opresji braci i pozbawiając chęci do walki przeciwników. W trakcie drugiego powstania pruskiego Prusowie wzięci do niewoli po jednej bitew widzieli „unam pul-cherrimam virginem vexillum fratrum in aere docentem", co odebrało Im ochotę do walki'⁴⁶. Taką rolę musiał odgrywać wizerunek Marii we wschodniej wnęce okiennej kaplicy jej poświęconej i w zamku jej poświęconym, mieszczącym dom główny Zakonu NMP. To byt symbol potęgi i niezwyciężoności Krzyżaków, zgromadzenia wypełniającego hiisję na ziemi i mającego niebiańskie konotacje. Wielce charakterystyczna jest rozpowszechniona przez Krzyżaków opowieść o polskim puszkarzu; który podczas oblężenia zamku w 1410 r. chciał zniszczyć posąg i oślepł¹⁴'. To widoczny symbol opieki, jaką nad swoim zgromadzeniem roztaczała Boża Rodzicielka.

Istniejąca dzisiaj już tylko we fragmentach figura musiała rzeczywiście sprawiać porażające wrażenie. Nieprzypadkowo przedwojenni mieszkańcy Malborka pamiętają z zamku przede wszystkim postać Marii. Nieprzypadkowo też jako pierwszą wzięli ją na cel sowieccy żołnierze szturmujący zamek w 1945 r. W średniowieczu wrażenie to musiało być znacznie silniejsze.

Kaplica św. Anny

Ostatnim pomieszczeniem będącym efektem rozbudowy z lat 1331-1344 jest kaplica grzebalna wielkich mistrzów pod wezwaniem św. Anny. Do wnętrza tej kaplicy, powstałej przez wysunięcie poza bryłę zamku wschodniej części kaplicy NMP, wiodą dwa wspaniale wykonane portale umieszczone w przedsionkach, w grubości muru. W przedsionku północnym na tympanonie środkowym ukazano scenę Koronacji Marii, pod którą znajdują się przedstawienia Panien Mądrych prowadzonych przez anioła do raju i Panien Głupich wciąganych do paszczy Lewiatana. Nad Koronacją w wałkach archiwolty widzimy hybrydy, w postaci znanej już ze Złotej Bramy. Jedna z nich wyróżniona jest koroną. Umieszczone one zostały wśród analogicznej roślinności: liści winorośli, dębu i bluszczu lub chmielu: Tympanon zachodni zawiera scenę Pokłonu Trzech Króli, a wschodni scenę Zaśnięcia Marii. W przedsionku południowym tympanon środkowy podzielony został na trzy strefy zawierające sceny związane z historią odnalezienia Krzyża św. przez Św. Helenę, rabunku relikwii dokonanego przez króla Persów Chozroesa i odzyskania jej przez Herakliusza. U szczytu znajduje się wyobrażenie E\altaiio Sancti Crucis. Tympanon zachodni przedstawia Wniebowstąpienie, a wschodni poświęcony jest tematyce Sądu Ostatecznego. Poniżej tympanonów bocznych stoją figury: św. Piotra i Proroka pod sceną Pokłonu Trzech Króli oraz św. Pawła i Proroka po drugiej stronie. W obu przedsionkach znajdują się zworniki (dwa) z motywem maski liściastej. Ważnym elementem są również zworniki umieszczone w kaplicy, w sumie dwadzieścia dwa¹*". Niestety obecnie trudno jest z całą pewnością powiedzieć, które należą do oryginalnego, czternastowiecznego zespołu. Pewne jest, że najważniejsze były umieszczone- w centrum poszczególnych przęseł zworniki (od zachodu): z tarczą wielkich mistrzów, popiersiem Chrystusa i tronującej św. Anny Samotrzeć. Pewne są także pomniejsze, na których widnieją symbole czterech ewangelistów, pelikan, orzeł, smok i hybrydy¹⁴⁹.

Interpretację dekoracji kaplicy św. Anny wymusza jej grzebalny charakter. Nie przyjęła się bowiem w literaturze koncepcja Szczęsnego Skibińskiego o jej pierwotnie publicznym charakterze¹⁵⁰. W kaplicy znalazło swój pochówek jedenastu wielkich mistrzów, począwszy od Dietricha, hrabiego von Altenburg (tl34l)^m. Dlatego musimy przede wszystkim uwzględnić wątek eschatologiczny.

Jest to wątek dość dobrze rozwinięty w kronice Dusburga. 'Krzyżacy walczący w obronie wiary i ginący (zwłaszcza licznie w XIII w.) w trudnych warunkach pruskich potrzebowali nie tylko uzasadnienia walki, ale i zapewnienia o nagrodzie czekającej po śmierci.

1

*' Dushurg, Supplemcnium, s. 219 - ,Quuc desimb terram ineam |wyróżnienie mo|e - J. T | muliorum Cristianorum san-gulne pianuiam".

Dusburg, IU, c. 141, s. 120. Więcej J. Trupinda, Ideologia.. (jak w przyp. 77), a. 117.

Jobann non Posllgi Fortseizung, hrsg. ». Ernst Strehlke, jw;] SRP. Bel. 111 (dalej cyt. Posllge), s. 321 i n..

2

"* Petny opis ikonograficzny w znakomitym artykule B. Ja-kubowskiej, Malhorska.. (jak W przyp. 73). s. 157-343

** T.Jurkowlamec. Gotycko rzepka... (jak w przyp. 125), V 178

3

n.; B. Jakubowska, Malborska... (jak w przyp. 75), *. 226-234.

^,M Por. M. Dygo, Nowe spojrzenie... (jak w przyp. 36), s. 491; Marian Arszyńakl, O zamku malborsklm I zamkach krzyżackich tu Prusach z okazji książki Szczęsnego Skibińskiego „Kaplica na Zamku Wysokim w Malborku', Biuletyn Historii Sztuki, t. 45,1983, nr 3-4, s. 393 i n.

Bi Schmld, Ot Marienburg (jak w przyp. 12), s. 39 i n.