IMG�21

174 Rozważania nad literaturą

życie niemal się już dokonało, ukazywanie tych nie zrealizowanych możliwości ma charakter rozważań „co by było gdyby...”,* jeżeli jednak chodzi o osobę, która nie osiągnęła jeszcze pełnej dojrzałości, owe potencjalne cechy ujawniają również to, co może się wydarzyć.

Stosując metodę Joyce’a wobec postaci króla Lira można by — w obrębie ram chronologicznych obejmujących jeden dzień życia Lira w okresie poprzedzającym tragiczne wydarzenia — uświadomić czytelnikowi istnienie tych potencjalnych cech jego charakteru, których w sztuce nie dostrzegamy, dopóki pod wpływem przebiegu wydarzeń nie staną się rzeczywiste. Metoda „strumienia świadomości”, tam gdzie posłużono się nią w sposób najbardziej subtelny i intensywny, pozwala uzyskać — dzięki sięgnięciu w głąb — to, co przy użyciu metody tradycyjnej uzyskiwano przez rozszerzenie zasięgu. Umożliwia ona przedstawianie postaci poza czasem i miejscem, i to w sensie podwójnym: po pierwsze bowiem oddziela obraz świadomości od chronologicznego porządku wydarzeń, po drugie zaś — dzięki dogłębnemu śledzeniu oddalonych myślowych skojarzeń i sugestii — pozwala na tak pełne zbadanie danego stanu psychiki, że aby ujrzeć całość, nie musimy oczekiwać na chwilę, w której to co potencjalne stanie się rzeczywistością.

Przełożył Michał Ronikier

JOSEPH CONRAD

Dziewiętnastowieczna powieść osadzona była w święcie, w którym pomiędzy autorem a czytelnikiem panowała zgodność poglądów na temat uznanej skali podstawowych wartości; fabułę tej powieści wyznaczały zmiany losów i sytuacji głównych bohaterów. Zmiany te miały wymowę zarówno osobistą, jak i społeczną. Naznaczy to, by dziewiętnastowieczni pisarze stawiali znak równości pomiędzy społeczną pozycją jednostki a jej wartością moralną; przeciwnie, najczęściej spotykanym tematem powieści epoki wiktoriańskiej jest kontrast pomiędzy szlachectwem a moralnością, pomiędzy wymogami eleganckiego towarzystwa a tym, co nakazują bohaterowi jego prawdziwe osobiste przekonania; wymienić tu można zarówno Wielkie nadzieje Dickensa, jak Targowisko próżności Thackeraya. Jakkolwiek jednak zdecydowanie krytykowałby pisarz epoki wiktoriańskiej współczesne mu społeczeństwo — nigdy nie posuwał się on w wymierzonej przeciw niemu kampanii na tyle daleko, by odrzucić powszechnie obowiązujące kryteria oceny ludzkich poczynań. George Eliot w książce pt. Middlemarch ukazuje z krytyczną precyzją sposób życia prowincjonalnego towarzystwa epoki wiktoriańskiej; odmalowany przez nią obraz stanowi kontekst dla osobistych problemów psychologicznych i moralnych, z jakimi zmagają się bohaterowie powieści, równocześnie zaś problemy te obraz ów pogłębiają; elementami fabuły są jednak przez cały czas uznane powszechnie symbole: małżeństwo, utrata lub