IMG�18

168 Rozważania nad literaturą

powieści tradycyjnej — lecz jedynie szkieletem łączącym żywotne pierwiastki książki. Umieszczając daną postać w konkretnym punkcie czasu i miejsca Virginia woolf może swobodnie śledzić „strumień świadomości’' owej postaci na całej przestrzeni obu tych wymiarów. Odnosimy takie wrażenie, jakbyśmy przesuwali się w górę krętego strumienia dopływowego, zaznaczywszy jednak za pomocą łatwo rozpoznawalnego przedmiotu miejsce ujścia tego strumienia do głównego nurtu, tak by w każdej chwili móc łatwo odnaleźć drogę powrotną. Znaczenie takiej powieści, jaką jest Pani Dalloway, wynika z faktu, że — by zostać przy poprzedniej metaforze — bada ona raczej owe strumienie dopływowe niż główny nurt. Rola głównego nurtu polega jedynie na tym, że właśnie według niego ustalamy nasze położenie i w odniesieniu do niego badamy swą pozycję w tym czy innym momencie. Linia, wzdłuż której poruszamy się w tradycyjnej powieści opartej na chronologii wypadków, staje się w dziele tego rodzaju jedną z osi wykresu, na który naniesiono krzywą naszej podróży —■ my zaś odwołujemy się do tej osi tylko wtedy, gdy pragniemy ustalić swą aktualną pozycję ¹.

Tak więc technika „strumienia świadomości” nie jest wyłącznie metodą opisywania stanów psychicznych, gdyż wywiera wpływ na całą technikę narracji i rysowania postaci. Jeśli zadajemy sobie pytanie, w jaki sposób Joyce, który objął chronologicznymi ramami Ulissesa wydarzenia rozgrywające się w ciągu jednego tylko dnia, potrafił przekazać tyle treści wykraczających poza te wydarzenia i uczynić swego bohatera najpełniejszą może i najwyraźniej ukształtowaną postacią w całej literaturze — odpowiedzi szukać należy w potencjalnych możliwościach, jakich ta nowa metoda opisywania stanów psychicznych dostarcza, i to nie tylko analizie psychologicznej, lecz także samej narracji.

Nie należy jednak bagatelizować korzyści dotyczących właśnie analizy psychologicznej. Wynikające z zastosowania tej techniki zrozumienie faktu, iż osobowość znajduje się ciągle w stanie równowagi chwiejnej, że nastrój nic jest nigdy czymś statycznym, lecz ma charakter zjawiska płynnego, „w którym pamięć miesza się z pragnieniem” oznacza ważny punkt rozwojowy w tradycji literatury psychologicznej, która datuje się od Samuela Ri-chardsona. Richardson usiłował przedstawić w sposób bezpośredni nastroje i myśli opisywanych postaci, budując swoje powieści z ich listów. Zarzut, jaki można tu postawić z punktu widzenia czytelnika współczesnego, polega na tym, że listy pisane do konkretnego odbiorcy muszą być przedmiotem ścisłych ograniczeń formalnych, uniemożliwiających bezpośrednie i wierne wyrażenie stanu umysłu. Choćby dana osoba była niestrudzonym korespondentem, zwracając się do konkretnego grona odbiorców (każde zaś grono odbiorców — nawet jeśli chodzi o list do redakcji — jest ściśle określone i ograniczone) może wyrazić jedynie sformalizowane aspekty swojej postawy. Ze względu na ten hamujący wpływ odbiorców technika ępistolograficzna jest nie do przyjęcia dla współczesnego twórcy powieści psychologicznych. Wydawałoby się, że przydatniejszy od listu może tu okazać się pamiętnik, ale w tym wypadku autorowi trudno będzie doprowadzić do tego, by objawiane przez daną postać pragnienie pełnego i rzeczywistego wyrażenia stanów swego umysłu związanych z danymi sytuacjami stało się przekonywające. Jeśli nie chcemy, by postacie były niewiarygodnie szczerymi i w pełni świadomymi własnych przeżyć korespondentami ani egoistami stale zajmującymi się sobą — trud przelania na papier „strumienia świadomości** nie może być powierzony bohaterom; musi go w całości wziąć na swe barki sam autor. Technika stosowana przez Dorothy Richardson, Virginię Woolf czy Jamesa Joyce’a nie jest pod tym względem bardziej „realna” niż jakakolwiek inna; jest to po prostu jedna z konwencji, która wymaga

1

Ta sprawa zostanie szerzej omćwiona w szkicu poświeconym Yirginii Woolf.