IMGG76

260 (EKSHOJf TBOtlF EKSPR8

kategorii w badaniach literackich z pogranicza historii idei: literatura jest wówczas zawsze traktowana jako zaszyfrowany w swoistym kształcie wyraz światopoglądu. Nie znaczy to jednak, że wracano do źródeł literackich teorii ekspresji. Pojmowanie owego „szyfru” i techniki jego odczytania zmieniło się tak dalece, że trudno mówić o kontynuacji teorii ekspresywnych, a jeszcze trudniej — o ich powrocie. Choć z pewnymi ich założeniami, w formie zmodyfikowanej innymi inspiracjami, odczytywanie wyrazu światopoglądu nie musi być — współcześnie — sprzeczne.

Kategoria ekspresji obecna jest też ciągle w różnych typach bardziej tradycyjnej praktyki historycznoliterackiej — choć i tutaj podlega modyfikacjom ze względu na wpływy nowszych technik badawczych; z kategorii tej nie rezygnuje również (i chyba nie może zrezygnować) krytyka literacka.

Lit: W. Borowy. Ignacy Chodźko. Artyzm i umys-iowoii, 1914; J. Ujejski. Antoni Malczewski. Poeta i poemat, 1921; J. Kleiner, Studia z zakresu literatury i fikną-fik 1925; S. Adamczewski, Oblicze poetyckie Bartkmmeja Zimorowicza, 1928; W. Borowy. Gilbert Keith Chester-ton, 1929; S. Adamczewski, Serce nienasycone. 1930. S. Sk Warczyńska. Szkice z zakresu teorii literalny. 1932; W. Weintraub. Styl Jana Kochanowskiego, 1932; J Ujejski. O Konradzie Korzeniowskim. 1936; K. Górski. Poezja jako wyraz, 1946; i. Kleiner. Studia z zakresu teorii literatury, 1956. wyd. 2 poszerz. 1961; Z. Lmmcu Wybór pism. L 1—2, 1966; S. Kołaczkowski. Pisma wybrane. t 1-2, 1968; Teoria badań literackich za granicę. Antologia. rozprawa wstępna i red. S. Skwarczyos k iej. L 2. cz. 2, 1981; Z. Mitosek, Przełom ant ypozytywtstyczny w nauce o literaturze, [w:] Teorie badań literackich. 1983.

Andrzej Werner

EKSPRESJ ONIZM

Jako prąd literacki jest przede wszystkim związany z kulturą i literaturą niemiecką. Poprzedzony był i zdeterminowany przez długą sekwencję takich czynników, jak Sturm und Drang. Roman-tische Schule i ogólniej — romantyzm niemiecki, idealistyczna filozofia niemiecka, aż po tendencje z okresu bezpośrednio poprzedzającego narodziny ekspresjonizmu, po części współczesne jego początkom, jak niemiecka filozofia monistyczna. nietzscheanizm, hart mann izm. wczesny naturalizm niemiecki. Ten ostatni był kierunkiem literackim bardzo różnym od naturalizmu francuskiego; ze względu na swe niektóre cechy słusznie został nazwany przez O. Wałzcta preekspresjoni-zmem. Nie mniej ważnymi determinantami, które ukształtowały ekspresjonizm niemiecki — chociaż różnorodnymi i trudnymi do jedno/naczne-go określenia — były czynniki natury społecznej

i politycznej. Stworzyły one atmosferę i rodąąg ły problemy, na które odpowiedzią były dzieła ekspresjonizmu. prądu wrażliwie iąA ccgo na historyczne konkrety i tondoKjąl angażującego się bezpośrednio w socjame tyczne konflikty epoki, szczególnie w okresie3 wszej wojny światowej.

Ekspresjonizm jako określona anll|M staw artystycznych i światopoglądowych, jjm czona z charakterystyczną poetyką, powalam cznie wcześniej, niż nastąpiła krystahzaij^H domości wokół nazwy i programu Obecnie■ raturoznawstwo światowe widza początki t&jl sjonizmu najpóźniej w latach dnrwąółziifl XIX w., wiążąc je przede wszystkim z mn(l Przybyszewskiego i Strindbcrga. Nb. jako pM szy w światowej literaturze przedmiotu -S pod tym względem zresztą w pewnymflHj poprzednictwo W. Feldmana — dokonałirfH przesunięcia K Wyka w swej nawet mało znanej (bo odbitej na powielacza «iH liczbie egzemplarzy) pracy Zarys tera tury polskiej (I8S4—1925) (19511 w Przybyszewskim już nie tylko prefcusa^H w pełni ukształtowanego ekspresjonistę i ifl skim materiale przedstawiając rozwój prądH przełomie XIX i XX w W literaturozaadfl światowym decydujący wpływ na takie tl^H widzenie początków ekspresjonizmu miała M tyczna monografia The WHfer w F.zmM W.H. Sok da. historyka literatury. który t^H w ogóle znaczny wpływ na całokształt haddH ekspnesjon izmem.

Natomiast świadomość odrębności darni nizmu - wraz z wyróżniającą prąd nazm| -l zjawiskiem późniejszym niż jego uljil przejawy. Pomijając epizodyczne użycie lej zsM do podkreślenia opozycji fowwtów fraacun wobec impresjonizmu w malarstwie, o joni/mie** mówi się w literaturze nłemxdlp 1909 r. (.Der Neuc Club** założony przez K. Hi llera V Ekspresjonizm metmeeM żył swój szczyt pod koniec pierwszej wjm towej i we wczesnych latach pouojtmjd] logiczne lub pokrewne ąjawiska wymjptły aśeź w innych literaturach europcycfcicfefcj w Polsce, oraz w hteraturze amerykański^ rackicmu towarzyszył ekspresjonizm w filami a trze, w sztokach płsstji miih i w muaryew Polski ekspresjonizm powstał jako tpn równolegle do aiemjednego, a nawet Hfl rych utworach ■atlarj w pełni mę wkv'dH lecz jego twórcami byk głównie pstra zżyci z. kulturą i literaturą wumacką trzeba przede wszystkim wahać unpw zbędnych do rozwoju ekspresjonizmu \

Obok tego jednak w nawoju prądu poważną rolę odegrała rodzima tradycj tyczna. W <*»■*■*'* wszystkich trzech u