6830720284

Psychoanaliza w badaniach literackich

Zygmunt Freud Pisarz a fantazjowanie (1908).

Skąd autor czerpie swoje tworzywo? W każdym człowieku znaleźć można czynności pokrewne tworzeniu. Zaczynając od dzieciństwa: pierwsze ślady twórczości literackiej występują w zabawie. Dziecko zachowuje się jak pisarz, gdy tworzy własny świat, ustala reguły i traktuje to bardzo poważnie. Przeciwieństwem zabawy nie jest powaga, ale rzeczywistość. Pisarz również tworzy świat fantazji, który traktuje poważnie, tj. obdarza uczuciem, jednocześnie odgraniczając go od rzeczywistości. Z nierzeczywistości tego poetyckiego świata wynikają poważne skutki - to, co nie może jako realne dać nam zadowolenia, dostarcza go w grze fantazji, a rzeczy przykre mogą się stać przyjemne dla słuchacza czy widza. Człowiek dorosły wyrzeka się na pozór przyjemności czerpanej niegdyś z zabawy, ale tylko pozornie, bo rzadko wyrzekamy się czegoś bez zastąpienia tego czymś innym Dorastający wyrzeka się tylko odniesienia do rzeczy realnych: zamiast się bawić, fantazjuje. Dziecko nie kryje się z zabawą, natomiast dorosły wstydzi się swoich fantazji, chroni je jako coś najbardziej osobistego i często uważa siebie za jedynego człowieka tworzącego fantazje.

Różnica między bawiącym się a fantazjującym znajduje uzasadnienie w motywacjach tych osób. Dzieckiem kieruje chęć bycia dorosłym, naśladowania dorosłych i nie ma powodu do ukrywania tego pragnienia. Od człowieka dorosłego oczekuje się działania i bycia tylko w świecie realnym, więc traktuje on swoje fantazje jako coś niedozwolonego i dziecinnego.

Cechy fantazjowania. Źródłem fantazji są niezaspokojone pragnienia - fantazja jest spełnieniem, korektą niedającej zadowolenia rzeczywistości. Pragnienia są różne, ale można je ugrupować w dwóch kierunkach: ambicjonalne i erotyczne. Często łączą się one ze sobą, zmuszając do ukrywania fantazji. Znamienny jest stosunek fantazjowania do czasu. Fantazje oscylują pomiędzy trzema momentami czasowymi naszego wyobrażenia: nawiązanie do aktualnego doznania, które budzi jakieś pragnienie, następuje wtedy cofnięcie się do przeszłości i znalezienie momentu, kiedy to pragnienie było zaspokojone, a na podstawie tego tworzy się sytuację przyszłą, oparta na tym wspomnieniu, w której zaspokaja się dane pragnienie. Kreśli się obraz przyszłości podług wzoru z przeszłości, choćby jego namiastki. Nasilanie się fantazji stwarza warunki do popadnięcia w nerwice albo psychozy.

Również nocne marzenia senne są fantazjami, co można wykazać poprzez tłumaczenie ich, Sny są dla nas niejasne, ponieważ w nocy budzą się w nas te pragnienia, których wstydzimy się nawet przed sobą i spychamy w podświadomość.

Czy pisarz jest „śniącym na jawie"? Należy odróżnić najpierw pisarzy czerpiących z zastanego tworzywa od tych tworzących swobodnie. Najlepiej przejaw fantazji widać na przykładzie twórców mniej ambitnych, lecz poczytnych. Wszystkie utwory takich pisarzy mają bohatera, którego powinniśmy lubić i którego chroni się od wszelkich niebezpieczeństw - Ego przekształca się w bohatera, w którym kochają się wszystkie kobiety, a ludzie wokół dzielą się jasno na przyjaciół i wrogów. Powieść psychologiczna zawsze zagląda w głąb jednej postaci, bohatera, a resztę ogląda jakby z zewnątrz. Pisarz rozszczepia swoje Ego na wiele Ego cząstkowych, czego skutkiem jest personifikowanie konfliktowych prądów własnego życia psychicznego w postaciach kilku bohaterów. Bywa też, że Ego poprzestaje na roli widza, jak w późnych powieściach Zoli. Dzieło literackie, podobnie jak marzenie na jawie, jest przedłużeniem i namiastką niegdysiejszej zabawy dziecięcej.

Zwyczajnie ujawnione fantazje mogłyby wzbudzić w nas odrazę lub co najwyżej obojętność, tymczasem fantazje ujawniane w dziełach literackich dają nam