IMGX75

202 ^Pochwala malarstwa

Artystek Polskich, członek, a potem parokrotnie prezeska Stowarzyszenia Artystów Polskich „Sztuka” (założonego w 1897).

I wreszcie najważniejszy—bo przesądzający w dużej mierze o wejściu do historii sztuki - sprawdzian pozycji kobiet-artystek: zakupy muzealne. Szeroka kwerenda, jakiej dokonano z okazji wystawy Artystki polskie, ujawniła, że znaczna część ich dorobku, pozostając w rękach prywatnych, uległa rozproszeniu lub zniszczeniu. Z tego powodu nieznany jest pełen katalog dzieł nawet najwybitniejszych malarek tego pokolenia, skądinąd dobrze reprezentowanych w zbiorach muzealnych, jak Boznań-ska i Bilińska.

Kwestie czysto artystyczne z założenia pozostawiono na boku niniejszej prezentacji. Przedstawiając społeczną i instytucjonalną sytuację pierwszego profesjonalnego pokolenia artystek polskich, trzeba jednak w końcu postawić sprawę rangi i charakteru ich artystycznych dokonań. Pierwsze pytanie dotyczy oczywiście szczególnych, „kobiecych” cech tej twórczości. Większość artystycznej produkq'i kobiet zamyka się w dość wąskim kręgu tematycznym - dominują w niej portrety (zwłaszcza kobiece i dziecięce), pejzaże oraz martwe natury. Zupełną rzadkością są obrazy

0    dużych formatach, wieiopostaciowe, tak zwane „tematyczne” — to jest historyczne, mitologiczne czy alegoryczne. Przedstawienia religijne to też na ogół niewielkie obrazki dewocyjne. Zważywszy nawet, iż w ostatnich dziesięcioleciach XIX wieku następował odwrót od peinture & sujets, jest to cecha uderzająca. Trzeba zarazem pamiętać, że ciążenie hierarchii tematycznej było nadal silne, zwłaszcza w Polsce. Poważne malarstwo, wielka sztuka - było to wdąż malarstwo podejmujące podniosłe tematy

1    realizujące je w wielkiej skali, a nie gatunki naśladowcze - portret, pejzaż, martwa natura. Ambiq'ą Bilińskiej, artystki bynajmniej nie prowincjonalni, studiującej i żyjącej w Paryżu, było tworzenie takich właśnie obrazów. Chdała być „kompozytorką”²³. Dzieła historycznego oczekiwała też od niej krytyka, właśnie dlatego że doceniono jej wyjątkowy talent²⁴. Czy jednak owa specyfika tematyczna jest istotnie cechą kobiecą, znamieniem kameralności, intymności, uczuciowości, potocznie łą-

Botnańtha i inne -v203

czonych z pojęciem kobiecości? Wydaje się ona raczej wynikiem ograniczonych— pod wieloma względami — możliwości i aspiracji twórczych.

Po pierwsze, do malarstwa w „wielkim stylu” kobiety nie miały zawodowego przygotowania, brakowało im właśnie prawdziwego akademickiego curriculum, studiów w klasach kompozycyjnych, stanowiących ukoronowanie wykształcenia. Poza tym portret, pejzaż, martwa natura - to sztuka niewymagająca rozbudowanego warsztatu, dużej pracowni, całej malowniczej rekwizytorni, jakie gromadzono w dziewiętnastowiecznych atelier, płatnych modeli, fizycznego wysiłku wreszcie, niebagatelnego przy pracy nad wielkim płótnem. Jest to malarstwo obywające się bez dużych nakładów, za to stosunkowo najłatwiej znajdujące i zleceniodawców, i nabywców, malarstwo o zdecydowanie prywatnym, a nie publicznym charakterze, co po części tłumaczy jego słabą reprezentację w muzealnych zbiorach. Odgrywa przede wszystkim rolę „ozdoby żyda”, a zatem oscyluje między kulturą żyda codziennego a sztuką wyższą.

Co do kwestii stylistycznych zaś - w sztuce kobiet znajdujemy odzwierciedlenie wszystkich właśdwie nurtów tego wspaniałego dla malarstwa czasu, jakim był schyłek XIX i początek XX wieku: głównie realizmu i naturalizmu wszystkich oddeni, ale mamy też i impresjonistyczne rozjaśnienie palety, i wpływy estetyzmu, postimpresjonizmu, potem oczywiście secesji. Jest to jednak (wyjąwszy jednostki) właśnie odzwierded-lenie, odbicie, twórczość wyraźnie osadzona w stylistyce epoki, ale zawsze drugorzędna. Wszystko daje się włączyć w ówczesny bieg dziejów sztuki, tyle że pozostaje na jego uboczu. O braku „kobiecej specyfiki” przesądza jednak przede wszystkim ówczesne pojmowanie sztuki¹³, takie jakie wpajano w szkołach artystycznych, jakie utrwalała przywiązana do tradycji krytyka, jakie było, szczególnie w Polsce, dość obojętnej na artystyczne rewolucje, rozumieniem wtedy powszechnym. Artystki tamtego pokolenia starały się w miarę swoich możliwości, talentu, ambicji, wykształcenia realizować zadania stawiane wówczas przed malarstwem, a zatem rzetelnie panować nad warsztatem, właśdwie komponować płaszczyznę obrazu, poprawnie rysować i modelować bryłę, wyważać

'aj

VT

- CMA- U