Język regionu 5

ziemi, roli, studni, pochodzenia mazowieckiego; realizacja historycznego e jako e, pochodzenia małopolskiego; końcówka -u w formach przypadków zależnych liczebników głównych 5-10, przeniesiona z liczebnika dwu, na miejsce pierwotnej końcówki -i, pochodzenia wielkopolsko-małopolskiego (Dejna 1977, mapa

ni) itd.

W świetle przytoczonych faktów językowych będący przedmiotem omówienia obszar określamy jako pograniczny. Wyznaczają granicę wpływów językowych izoglosy różnie przebiegające, np. wielkopolskiego pochodzenia rozłożenie samogłosek nosowych: ą (< stp. ą) w wygłosie, idom drogom, i w śródgłosie przed spółgłoskami zwartymi, zomp oraz ę (< stp. ą), w śródgłosie, zemby, wyznacza linia poza wschodnią granicą województwa.

Podobnie izoglosa mazowieckiego pochodzenia końcówki fleksyjnej -i na miejsce - ’e w pewnym typie rzeczowników żeńskich biegnie na południe od południowej granicy województwa - od Radomska w kierunku Włoszczowej po Kielce. Są to, jak widać, zjawiska językowe, które stały się normą polszczyzny ogólnej. Pierwsze zawiera się w kategorii ortofonicznej, drugie gramatycznej.

Większość najdalszych zasięgów dialektalnych, które pozostają w polszczyź-nie gwarowej, tworzy skupiska izoglos wokół działów rzecznych, co ma wyraźny związek z kierunkami i zasięgami osadnictwa wyznaczającego jego granice strefowe. Czynnikami formotwórczymi regionu były: Warta z prawym środkowym dorzeczem i wododział między Wartą, Pilicą który wzdłuż linii Koniecpol—Łódź jest działem dorzecza Wisły, Odry; Pilica wraz z dorzeczem oraz dział wodny między Pilicą i Bzurą a także dorzecze górnej i środkowej Bzury.

„Osadnictwo małopolskie z centrum plemiennego Wiślan szło na tereny górnego dorzecza Wisły w kierunku północno-zachodnim doliną Nidy, doliną Pilicy i docierało do wododziału Pilicy i Warty. Tu zetknęło się zapewne z wcześniejszym osadnictwem Polan. Wielkopolanie, lepiej zorganizowani, co wynika z wielokrotnie gęstszej sieci grodzisk, emigrując w górę Warty nie napotkali przeszkód naturalnych. Dlatego stosunkowo wcześnie zasiedlili dorzecze Warty do strefy wododziału z Odrą gdzie zetknęli się ze Slężanami. Następnie zasiedlali obszary wschodnie w kierunku Pilicy, gdzie spotykali się z żywiołem małopolskim. Od północy i północnego wschodu dolinami Pilicy, Bzury i Rawki osiedlała się ludność pochodzenia mazowieckiego tak, że zetknęła się z ludnością pochodzenia małopolskiego oraz zapewne wcześniejszą falą osadnictwa wielkopolskiego” (Gala 1997, s. 148). Tak uformowany obszar językowy, osadzony historycznie na podstawach ziemi łęczycko-sieradzkiej, zasługuje na miano zespołu językowego o wyrazistych związkach międzydialektalnych, nadających owemu zespołowi przymioty pewnej spoistości i wyrazistości w stosunku do innych ugrupowań międzydialektalnych (Zagórski 1998, s. 26).

3.5. KULTURA LUDOWA³²

Regionalizacja etnograficzna

J. Gajek, redaktor Polskiego atlasu etnograficznego, omawiając zróżnicowanie kulturowe Polski, zwracał uwagę na różnorodność zjawisk kulturowych stanowiących o odrębnościach, lecz także o pewnych podobieństwach kultury kraju. Na podstawie zasięgu występowania wielu zjawisk kulturowych stwierdzał, że na znacznych obszarach Polski dominują zjawiska kulturowe będące wynikiem wpływów kultury Zachodu oraz, że określone zespoły archaicznych wytworów nawiązują do zasięgu dawnych zespołów plemiennych (Gajek 1962, por. też rys. 30).

Szczególnie cenne dla rozważań nad procesem regionalizacji kulturowej regionu łódzkiego są wyniki badań prowadzonych przez wiele lat pod kierunkiem K. Zawistowicz-Admskiej. Autorka tych badań postawiła bowiem podstawowe pytania dotyczące procesów kształtowania się podobieństw i odrębności tego regionu w skali kraju orazjego zróżnicowań wewnętrznych. Zwracała uwagę na to, że same wyniki badań etnograficznych oraz analiza zasięgów występowania określonych zjawisk kulturowych, bez dodatkowej interpretacji historycznej, lingwistycznej i socjologicznej mogą być zawodne. „Nie zawsze bowiem rozprzestrzenienie poszczególnych wytworów kojarzy się z określonym zespołem cech kulturowych: niektóre wytwory (podobnie jak niektóre cechy gwarowe) przenoszą się łatwiej na terytoria sąsiednie odrywając się od swej macierzystej grupy kulturowej, inne znów kurczą się w obrębie własnej grupy, tracą swój stan posiadania bez mata w naszych oczach. Także stopień upowszechnienia i funkcja określonych wytworów mogą być różne mimo jednolitego zasięgu terytorialnego samego wytworu (np. sierpy do ścinania zboża, powszechne w Opoczyńskiem do lat trzydziestych naszego stulecia, dziś zachowane są jedynie do ścinania zielska” (Zawistowicz-Adamska 1976).

Zakładając - jak stwierdzała K. Zawistowicz-Admska - że naturalną podstawą kształtującą dawne terytoria plemienne i później państwowe, a więc także historyczno-kulturowe (zróżnicowane etnograficznie), były warunki fizjogra fi-czne, od których człowiek w sprzyjających okolicznościach mógł się w pewnym stopniu uniezależnić, to w procesach dziejowych ukształtowały się na na-

³² Opracowała Bronisława Kopczyńska-Jaworska. W rozdziale wykorzystano w pierwszym rzędzie informacje zawarte w publikacji Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. 1—2, Wrocław 1976 i 1981, ponadto Kultura wsi Polski Środkowej w procesie zmian, t. 1-4, „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi”, ser. Etnograficzna, t. 19, 1976; t. 20, 1979; t. 24, 1983; t. 25,1984-1985; Atlas polskich strojów ludowych, cz. IV, Mazowsze i Sieradzkie, J. Świątkowska, Strój łowicki, Wrocław 1953; J. Dekowski, Strój piotrkowski, Wrocław 1954; tenże, Strój sieradzki, Wrocław 1958; J. Krajewska, Strój opoczyński, Wrocław 1956.

201