klasycyzm2

242 (KLASYCYZM)

dotyczące zarówno hierarchii gatunków — wśród których uprzywilejowane miejsce zajmowały formy pochodzenia antycznego: -*■ epos, -» tragedia, -> poemat dydaktyczny, -> poemat opisowy, ->■ oda, -*■ list poetycki, -> bajka, -» satyra, jak i nakazy przestrzegania czystości gatunkowej i jednorodności stylistycznej utworu. Największy rozkwit literatury k. przypadł we Francji na lata panowania Ludwika XIV i przejawiał się zwłaszcza w tragedii (P. Corneille, J. Racine), prozie moralistycznej (Myśli B. Pascala, Maksymy F. La Rochefoucauld), epistolograficz-nej i pamiętnikarskiej, komedii (Moliere), a także w innych gatunkach (np. bajka J. La Fontaine'a). U schyłku XVII w. zasady k. pod wpływem nowych teorii estetycznych zaczęły ulegać stopniowym przemianom (ich wyrazem była m.in. -»■ ąuerelle des anciens et des modernes), by w XVIII w. wystąpić w nieco zmienionej postaci m.in. w twórczości Woltera, J. B. Rousseau, później A. Cheniera. Na przełomie XVIII i XIX w. doktryna k. znalazła jeszcze wyraz i zastosowanie w podręczniku J. F. La Harpe’a Le Lycee ou Cours de łitterature ancienne et moderne, ale stała się też przedmiotem ataków przedstawicieli kształtującego się w początkach XIX w. francuskiego -*■ romantyzmu. W Anglii do czołowych przedstawicieli kierunku, rozwijającego się w końcu XVII i 1. połowie XVIII w., należeli m.in. J. Dryden, A. Pope (An Essay on Criticism, 1711), J. Addison, S. Johnson. W Niemczech k. reprezentowany był m.in. przez J. Ch. Gottscheda (rozprawa Yersuch einer kritischen Dichtkunst..., 1730) oraz grono jego uczniów — poetów lipskich. Z nawrotem k. w 2. połowie XVIII w. łączyła się działalność J. Winckelmanna oraz druga faza twórczości poetów -»• Sturm und Drang — J. W. Goethego i F. Schillera (->• klasyka niemiecka). W Rosji k. był związany z liberalnymi prądami -» oświecenia: jego istotną cechę stanowiło silne zainteresowanie tematyką narodowo-patriotyczną, preferowanie satyry społecznej i tendencji wychowawczych. Do jego przedstawicieli należeli M. H. Łomonosow, W. K. Trediakowski, A. D. Kantemir, D. I. Fon-wizin, A. P. Sumarokow, częściowo też G. R. Dzierżawin. W Polsce k. był głównym nurtem lit. oświecenia, formułującym program lit. zaangażowanej w społeczno-kulturalne przemiany kraju, nawiązującym do tradycji polskiego -» renesansu i szukającym wzorów w piśmiennictwie antyku. Głównym ośrodkiem działalności przedstawicieli k. była Warszawa, później także puławski dwór

Czartoryskich. K. wystąpił w 1. 50. XVIII w. w środowiskach magnackich (W. Rzewuski) i w ośrodku pijarskim (S. Konarski), następnie znalazł wyraz w twórczości najwybitniejszych poetów okresu: I. Krasickiego, S. Trembeckiego, A. Naruszewicza, F. Bohomolca, a także F. Zabłockiego i K. Węgierskiego. Najważniejszym przejawem teoretycznej myśli polskiego klasycyzmu była rozprawa F. N. Golańskiego O wymowie i poezji (1786) oraz oparta na dziele N. Boileau Sztuka rymotwórcza (1788) F. K. Dmochowskiego. Polska poezja k. stawiała sobie cele dy-daktyczno-morałizatorskie, pojmowała rolę pisarza jako wychowawcy społeczeństwa. Uprawiano głównie okolicznościową odę (Naruszewicz, Trembecki), list poetycki (Trembecki, Krasicki), bajki (Krasicki, Trembecki) i satyry (Krasicki, Naruszewicz) jako gatunki dydaktyczne; Krasicki uprawiał ponadto lirykę refleksyjną nawiązującą do -+• horacjanizmu. Szczególnie dużą rolę przypisywano teatrowi (-» Teatr Narodowy). Powstały pierwsze klasycystyczne tragedie polskie (W. Rzewuski, J. Wybicki), rozwinęła się komedia (F. Bohomolec, F. Zabłocki, J. Ursyn Niemcewicz). W zakresie epiki podjęto próbę historycznego eposu (Wojna chocimska Krasickiego) oraz uprawiano poemat heroikomiczny głównie o nastawieniu satyrycznym (m.in. Mona-chomachia i Antymonachomachia Krasickiego) i poemat opisowy {Sofiówka Trembeckiego). K. polski, rozwijający się jako literacki wyraz społeczno-kulturowych tendencji reformatorskich, przyznał literaturze dużą rolę społeczną, widział w niej działalność publiczną, realizującą cele wychowawcze i będącą ważną dziedziną kultury narodowej. Przyczynił się do podniesienia rangi twórczości lit., do wydoskonalenia form poetyckich i podniesienia polszczyzny lit. do poziomu w pełni sprawnego, nowoczesnego języka, zdolnego wyrazić poznawczo-intelektualne treści. Za sprawą k. dokonały się w Polsce recepcja lit. europejskiej XVII w. oraz nawiązanie kontaktów ze współczesną europejską myślą estetyczną i twórczością poetycką. Założenia k. polskiego zostały częściowo przejęte, a następnie przekształcone w pierwszym 20-leciu XIX w. przez -» klasycyzm warszawski. Niektóre zasady k. europejskiego odżyły w czasach najnowszych na gruncie tendencji lit. obejmowanych ogólnym mianem -> neoklasycyzmu.

Lit.: F. Ernst, Der Klassizismus in Italien, Frankreich und Deutschland, 1924; R. H. Thomas, The Classical Ideał in German Literaturę, 1755 —