kn5

i metaforą zagrożenia, jaką ich seksualność stanowi dla mężczyzny. Innym możliwym znaczeniem wielu ujęć z lustrem w filmie czarnym jest wskazanie na podwójną naturę kobiety. Zostają one wizualnie rozszczepione, co znaczy, że nie są godne zaufania. Co więcej, ten motyw przyczynia się do pewnej niejasności czarnego kina: nikt i nic nie jest tym, czym się wydaje. Kompozycja, gdzie odbicie lustrzane jest silniej eksponowane niż rzeczywista kobieta lub te, które ukazują lustra pod dziwnym, niedogodnym kątom, pomagają stworzyć nastrój zagrożenia i lęku W niektórych filmach "kobie-ty-pająki" dowodzą, że nię są nimi naprawdę i te zostają odkupione. Gilda i Laura są ukazane jako indywidualności (Gilda po prostu odgrywa paranoidalne fantazje swego ukochanego, John-ny‘ego, a Laura jest niewinnym katalizatorem męskich idealizacji), lecz obrazy ich seksualnej władzy są bardziej przemożne niż "wyjaśnienia", które przynosi opowiadanie. Zapamiętany przez nas obraz Gildy to zbliżenie ukazujące jak odrzuca w tyl długie włosy, by odsłonić piękną twarz. Jej piosenka "Put the Blame on Mamę, Boys" (z powodu każdej naturalnej i ekonomicznej katastrofy, która godzi w świat) jest ironiczna, ale gdy rozbiera się w trakcie jej wykonywania. siła, jaką posiada jako seksualnie pociągająca kobieta, czyni ją niemal zdolną do togo, by jej przypisać wszelkie winy. Piękny, dominujący portret Laury, który prześladuje bohaterów i determinuje akcję filmu, gdy dziewczyna uchodzi za zamordowaną, pozostaje najsilniejszym akcentom wizualnym, nawet wtedy, gdy powraca żywa

Portret kobiety jost w filmie czarnym motywem powszechnie spotykanym. Czasem kontrastuje z jej żywą postacią: w filmie NOC I MIASTO Helen jest dokuczliwą, ambitną, działającą destrukcyjnie prostytutką, lecz jej mąż patrzy tęsknie na jej "bezpieczno" portretowe wcielenie - tutaj znajduje się ona pod kontrolą, nieruchoma, pozbawiona władzy. Portret Laury dominuje kompozycyjnie, wznieca fantazje Marka i daje wizualny wyraz wyidealizowanej wizji jej osoby, którą kultywuje Waldo, lecz gdy tylko nieoczekiwanie powraca żywa, powoduje dalsze kłopoty wynikające stąd, że nie pasuje do

fantazji inspirowanych przez portret. W KOBIECIE W OKNIE starszy, szanowa ny profesor zostawia żonę i dzieci i' tęskniąc za przygodą, śni, że piękny portret ożył i wplątał go w morderstwo. Chce odebrać sobie życie, a wtedy budzi się wyleczony z pragnienia przygód. Wniosek jest oczywisty: atrakcyjna seksualnie kobieta w filmie czarnym tylko wtedy nie stanowizagrożenia dla mężczyzny, gdy podlega kontroli, przybiera postać niezdolną do tego, by poruszać się i działać, pozbawioną władzy. Po tych rzadkich okazjach, gdy w.filmie czarnym pojawia się normalny świat rodziny, dzieci, domów, jest on albo tak kruchy i idealny, że z lękiem antycypujemy .jego destrukcję (WIELKI UPAL) albo -podobnie jak "dobre", lecz nudne kobiety, kontrastujące z podniecającymi, seksownymi fem-mcsfatales - jest tak płaski i ograniczony, że nie stanowi żadnej alternatywy dla niebezpiecznego, lecz ekscytującego życia na marginesie.

Kobieta odkupicielka

Biegunowo różny archetyp żeński można też znaleźć w czarnym filmie: jest to kobieta jako odkupicielka. Daje ona szansę wyalienowanemu, zagubionemu mężczyźnie, aby mógf włączyć się w stabilny świat bezpiecznych wartości, ról, i tożsamości. Ofiarowuje miłość, zrozumienie (lub przynajmniej wybaczenie), a w zamian żąda bardzo niewiele (tylko powrotu do niej) i jest na ogól pasywna i wizualnie statyczna Często po to, aby stanowić alternatywę dla koszmarnego pejzażu czarnego Kina, nie może być jego częścią. Jest wówczas powiązana z pastoralnym otoczeniem otwartej przestrzeni, światła i bezpieczeństwa, scharakteryzowanego równym, płaskim oświetleniem w wysokim kluczu. Często to tylko wyidealizowane marzenie o przeszłości, a ona istnieje jedynie we wspomnieniach, lecz czasem ten ideał jest rzeczywistą alternatywą.

POZA PRZESZŁOŚCIĄ jest znakomitym przykładem na ten ostatni typ: jedna kobieta (Ann) jest głęboko zakorzeniona w wjejskim otoczeniu, statyczna, pozbawiona wymagań i raczej nudna, podczas gdy druga (Kathie) jest podniecającą, bardzo aktywną i seksowną krymi-

Kino, kotleta i,,,

59

nalislką. W tym filmie brak wszelkiej podniety u boku tej pierwszej, tak wyraziście kontrastuje ze zmysłowym, namiętnym wyzwaniem tej drugiej, że zguba detektywa staje się nieunikniona. Kathie wylania się z mgiełki późnego popołudnia w małym meksykańskim miasteczku, zmierzając w stronę siedzącego w barze bohatera--detektywa, gdzie czeka on na tę kobietę; opisał mu ją mężczyzna, do którego strzelała i od którego uciekła; pragnie on odzyskać ją za wszelką cenę. Później będą się obejmować w obliczu wyburzonego morza, nagłej burzy, na ciemnym tle stworzonym przez niski klucz oświetlenia.

Niezależna, aktywna kobieta jest często pierwszym elementem, który inne gatunki przejęły z czarnego kina. W westernie RAMROD i melodramacie ZA LASEM przyczyną sprawczą dramatu, kończącego się śmiercią, jest kobieta, która nie chce zostać w domu - Connie (Veronica Lakę) nie chce pozostać na rancho swego ojca, a Rosa (Bette Davis) w małym miasteczku z mężem-lekarzem. Każda z tych kobiet jest scharakteryzowana pod względem seksualnym jako niebezpieczna i agresywna, zarówno przez ikonografię, jak i rezultaty swoich działań. Ale ponieważ nie są to filmy czarne, w RAMRODZIE mężczyznę zdobywa spokojnie oczekująca kobieta, a nie agresywna Connie, a w filmie ZA LASEM "nienaturalna" ambicja Rosy ma tylko tyle mocy. by zniszczyć ją samą. Połączenie westernu z filmem czarnym jest szczególnie interesujące, ponieważ w wostet nie kobiety są tymi składnikami gatun ku. które raczej reprezentują dom i stabilizację niż aktorkami dramatu. Inne przykłady westernów, gdzie występują aktywne kobiety i wizualny styl czarnego kina to JOHNNY GUITAR, RANCHO NOTORIOUS i FORTY GUNS (Czterdzieści karabinów).

Kobieta-odkupicielka często przedstawia pierwotną więź z naturą lub też. stanowi jej część. Z naturą lub też z przeszłością, a są one bez-, pieczne, statyczne, a nie aktywne i podniecające, lecz jest to czasem jedyna możliwa transcendencja w filmie czarnym. Filmy ONI ŻYJĄ NOCĄ i NIEBEZPIECZNE TERYTORIUM charakteryzują się elementami mrocznego romantyzmu, które mogą współistnieć z tym, co cyniczne. W tym pierwszym młodzi kochankowie są skazani, lecz ich miłość przekracza i odku puje oboje, a ich klęska oskarża zurbanizowa i ny świat, który nie pozwolił im żyć. Ich naj t szczęśliwsze chwilo rozgrywają się zawsze na zewnątrz, w świetle słońca, a "normalność" stanowi ideał, którego nie mogą zrealizować, ponieważ w skorumpowanym* święcie nie ma dL< nich miejsca Mary (NIEBEZPIECZNE TERYTORIUM) nie tylko odcina się od skorumpowanego chciwością, pieniędzmi i władzą miejskie go otoczenia przez sam fakt, że żyje w środowisku wiejskim, jej izolację (i oczyszczenie) powoduje ślepota. Uczy pełnego niepokoju i gwałtownego Jima odczuwania świata, a to, że po lega na nim, wyzwala go z uczuciowego więzić nia. Bohaterowie są kalekami - on uczuciowo! ona fizycznie - potrzebują siebie nawzajem dis uzyskania równowagi. Ta wzajemna zależność utrzymuje bohaterów i ich stosunek w klimack napięcia i ekscytacji, podczas gdy inne "niewirń ne" czarnego kina, które istnieją tylko jako tło dla niebezpiecznych kobiet, pokrywa cień zr pomnieuia.

Film czarny zawiera różne wersje obu ekstre malnych kobiecych archetypów - niosące śmierć uwodzicielki i te, za sprawą których możliw jest odkupienie i odnowa. Jego specyficzn znaczenie polega na łączeniu zmysłowości aktywnością i ambicją, co charakteryzuje fem-me fatale, oraz na wskazaniu sposobów korv troli prowadzących do zdominowania jej. Rzai rlko kiedy pokonuje ją i i uspokaja miłość do bel hal era, jak lo miało miejsce z silną bohaterką lal czterdziestych, mniej zmysłową niż bohaterką czarnego kina. W istocie, silę tej bohaterki poc I kreślą ogólna bierność i niemożność, która ch?| rakteryzuje mężczyznę czarnego kina. Tym samym jest ona dla niego bardziej niebezpieczna, niż nastawiona na własną karierę bohaterka V | na lat czterdziestych, a w konsekwencji tyłki rzeczywista bądź symboliczna destrukcja jera skutecznym sposobem opanowania jej. Jeszcze bardziej znacząca jest forma, w której zna duje wyraz siła i władza "kobieiy-pająka": st wizualny zapewnia jej taką swobodę ruchu i dominację, że to właśnie jej siła i zmysłowa matę-

(«•-t

P

|!

:,* i:

t. '

i •

r

l

i"

j.

r

t.