P1170355

62    Zbigniew Bukowski    [4]

występują głównie na krawędziach wysoczyzn i to wówczas, gdy poniżej występują kompleksy ziem bagiennych i aluwiatnyoh.

Analogiczny stan rzeczy obserwujemy w okresie od V do U w. p.n.o. Punkty osadnicze, jakkolwiek nie przekraczają strof dotychczasowego zasiedlenia łużyckiego, znacznie częściej pojawiają się na krawędziach wysoczyzn i równinach o słabszym nawilgoceniu, odznaczających się występowaniem gleb brunatnych i bielic oraz na piaskach gliniastych, położonych nad bieżąoymi wodami. Zjawisko to potęguje się tu następnie w okresie rzymskim.

Użytkowanie przez osadnictwo kultury łużyckiej stref określonych pod względem morfograficznym, stwierdzono również i w odniesieniu do innyoh części Wielkopolski oraz Kujaw. Przypomnę region Poznania, jakkolwiek liczba ujawnionych tu obiektów osadniczych w dużym stopniu była wynikiem prac ziemno-budowlanych oraz obecności silnego ośrodka archeologicznego. Powiązanie osadnictwa łużyckiego z pasami jezior ze znacznymi kompleksami ziem bagiennych, stwierdzono dalej w rejonie Kruszwicy, Słupcy, a zwłaszcza na Pałukach. Spostrzeżeniom poczynionym w odniesieniu do tego ostatniego obszaru, pragnę tu poświęcić nieco uwagi.

Znikoma liczba ujawnionych dotąd łużyckich obiektów osadniczych z pogranicza Pałuk i Kujaw zdaje się sugerować istnienie tu strefy pogranicznej między sąsiadującymi ugrupowaniami, być może rzędu plemion. Jednym z czynników, warunkuj ąoych tworzenie się tej strefy, była niewątpliwie obecność pasa piasków aluwialnych i szerokiej strefy leśnej oraz pasa jezior morenowych. Niemniej ważny wydaje się fakt, że w zakresie gospodarczym między obu grupami mogły zachodzić pewne różnice, uwarunkowane obecnością odmiennych warunków glebowych. Dla Pałuk typowe są bielice, zaś w północnej części — piaski wydmowe, wykazujące zresztą bardzo słabe osadnictwo łużyckie. Zanika ono w kierunku północnym, to jest ku dolinie Noteci. Natomiast Kujawy odznaczały się dobrymi glebami czarno-ziemowymi oraz gęstym osadnictwem łużyckim. Stąd w tym regionie możemy mieć do czynienia z osadnictwem bardziej stałym, a więc pozostawiającym bardziej czytelne ślady osadnicze w terenie, na Pałukach zaś — z bardziej rozproszonym i mniej trwałym, co zdają się potwierdzać spostrzeżenia, odnoszące się do osadnictwa łużyckiego dla okresu od III EB do początku HaC¹.

Istnienie jego w bardzo słabej formie w III EB sygnalizuje kilka znalezisk przedmiotów brązowych. Mimo stosunkowo dokładnego rozpoznania tego regionu, nie natrafiono na jakiekolwiek ślady choćby mniejszych, doraźnie zamieszkałych osad. Zdają się to potwierdzać obserwacje, poczynione w samym Biskupinie i jego najbliższej okolicy, gdzie mimo wieloletnich poszukiwań nie natrafiono na jakiekolwiek ślady stałego osadnictwa z tego czasu. Nielepiej przedstawia się sytuacja w IV EB, z którego z terenu Pałuk znamy po jednym grobie z dwu różnych miejscowości oraz nieliczne brązy, w tym 1 bogaty skarb z Iwna.

Liczba obiektów osadniczych zwiększa się wydatnie w ciąga V EB, a obejmują one nie tylko groby, leoz również skarby oraz liczne luźne znaleziska metalowe. Obserwacje, poczynione dla późnych faz halsztackich, tj. dla HaC—HaD, wymagają bardzo ostrożnego wykorzystywania, ponieważ stan badań osadnictwa tej kultury na Pałukach jest niewspółmierny do podobnego dla Kujaw, a przenoszenie wyników badań może spowodować wyciągnięcia wniosków, niezgodnych z rzeczywistością. Zasługują natomiast na uwagę spostrzeżenia, odnoszące się do wzajemnego stosunku osadnictwa póżno-luiyckiego i pomorskiego. Jakkolwiek liczne stanowiska zdają się wskazywać na pokojowe współżycie, to jednak wiele ze znalezisk wystąpiło w tych rejonach, gdzie dotychczasowe osadnictwo łużyckie uległo osłabieniu, jak np. w okolicy Sobiejuch, gdzie groby skrzynkowe wystąpiły na innych stanowiskach, lub też w pasie leżącym na wschód od linii Sobiejuohy — Biskupin, a odznaczającym się silnym pofałdowaniem terenu, o dużej liczbie jezior i rozległych połaciach leśnych,¹⁰ gdzie dotychczasowe osadnictwo było słabo rozwinięte.

Na terenie Pałuk i zachodnich Kujaw ujawniono dotąd 6 osiedli obronnych. Pomijając Biskupin, którego historia odkrycia i badań jest ogólnie znana, zatrzymam się przy pozostałych. Na czterech (Smuszewo, po w. Wągrowiec, Izdebno, pow. Żnin, Jankowo, i Ostrowite Trzemeszeńskie po w. Mogilno) wykazano pozostałości wałów wczesnośredniowiecznych oraz znaczną ilość ceramiki łużyckiej i wczesnośredniowiecznej. Planowe badania lub tylko soodais wykazały obecność łużyckich osiedli obronnych na trzech pierwszych. Uznanie Ostrów i tego za obiekt tego typu opiera się wyłącznie na materiale powierzchniowym i jednym sondażu², co dla tego rodzaju klasyfikacji nie jest wystarcu-jące.

Niewątpliwie najciekawszym przykładem są Sobiejuchy^u, gdzie dopiero ostatnio ujawniono rozlegle osiedle obronne zajmujące 6-hektarową wyspę między jeziorami, którego urządzenia obronne uległy całkowitej niwełaejL Na przełomie XIX i XX w. przy budowie toru kolejki wąskotorowej, dokonano przekopu przez kępę na długości ISO m i szerokości 5 - 6 m. Doprowadziło to do całkowitego zniszczenia na tej przestrzeni pozostałości układa pnestnen-nego osiedla. Jest faktem do dziś zresztą nie wyjaśnionym, że ówcześni właściciele Sobiejuch, mimo ujawnienia ogromnej masy ceramiki, resztki pieców oraz innych pozostałości osadniczych, na które tu wówczas natrafiono, nie zwrócili na to uwagi, nie informując o odkryciach Muzeum w Poznania. W kilku innyoh przypadkach odkryte tu i wcześniej i później groby. m. in.

1

Z. Rajewaki, 10 000 lat Bickupina i jego okolic. Warszawa 1961, a. 61 i n.

2

Z. Rojewa ki. Osadnictwo w czasach pierwotnych w Biskupinie i okolicy. Wied. Arch., 1967 t. 24, s. 177.

¹¹ W. Szafrański, „Grodzisko" kultury łużyckiej w miejscowości Ostrowite Trss-męczeńskie, pow. Mogilno, Wiad. Arch., 1957 t. 24, s. 252 i u. Co prawda w wrotka badań sondnżowyoh ujawniano tu dwa poziomy hiżyokie oraz jamę z nimi (wiązaną, jednak nie stwierdzono, ozy mamy toż do ozynienia z łużyckimi urządzeniami obronnymi.

“ Z. Bukowski, Łużyckie osiedle obronne w Hobiejuehaeh, pow. tntn. Wad. Ank, 1969/60 t. 26, zesz. 8/4, s. 194 i n.