SDC10235

-óm, jak dom, -óń, jak kóń, można dodatkowo tłumaczyć analogią do grup -om-, -on- pochodzących z rozkładu samogłosek nosowych przed spółgłoskami zwartymi i zwarto-szczelinowymi, rap. zomb, domb, konty.

Hiperpoprawność, czyli przesada poprawnościowa, która prowadzi do unikania form zgodnych z ewolucją języka jako rzekomo błędnych, dość często występowała w dziejach polszczyzny.

3.6. Chronologia zaniku jerów

3.6.1.    CHRONOLOGIA BEZWZGLĘDNA (zob. 1.4.4)

Metoda filologiczna (zob. 1.4.3.1):

W żadnym z najdawniejszych polskich zabytków językowych nie stwierdzamy zapisu jerów. Wynika stąd wniosek, że jery zaginęły już w epoce przedpiśmiennej (zob. I.3.2.), a więc przed XII wiekiem.

3.6.2.    CHRONOLOGIA WZGLĘDNA (zob. 1.4.4.)

Metoda rekonstrukcji wewnętrznej (zob. 1.4.3.2):

W okresie zachodzenia przegłosu lechickiego jery jeszcze występowały (zob. 11.2.1.3). Jery miękkie, które lekko paiatalizowały poprzedzające je spółgłoski, stanowiły przeszkodę fonetyczną w przeprowadzeniu przegłosu, np.: *kvetbm>jb —» kvetny, ale *kvetb —> kvat,

*merbnbjb —> merny, ale *mera —> mara,

*vetrbnbjb —1 vetrny, ale *vetn> —| vatr.

Zarazem, jak wiemy, -e- pochodzące z wokalizacji jerów nie ulegało przegłosowi, np:

*lbnb —» len, nie: lon,

*pbSb —> pes, nie: pos,

*s^nb —» sen, nie: son.

Z tego należy wysnuć wniosek, że jery musiały zaniknąć w tym okresie, w którym przegłos już nie zachodził.

Przyjmuje się, że zanik jerów i związane z tym procesy kompensacyjne (tzn. wokalizacja i wzdłużenie zastępcze) dokonywały się w tym samym czasie. Zestawiając dane z zakresu chronologii bezwzględnej i względnej, należy stwierdzić, że zanik jerów nastąpił w trakcie XI wieku.

Bezpośrednimi konsekwencjami zaniku jerów, szczegółowo tu omówionymi, były: wokalizacja jerów i wzdłużenie zastępcze.

3.7.1. ZNIESIENIE PSŁ. KORELACJI MIĘKKOŚCI .

Wokalizacja jem mocnego twardego spowodowała powstanie samogłoski e pozbawionej zdolności palatalizujących. Jest to więc po przegłosie kolejna faza znoszenia prasłowiańskiej korelacji miękkości. Zgodnie z nią samogłoski przednie mogły występować tylko po spółgłoskach miękkich (ponieważ je palatalizowały), a samogłoski tylne po twardych. Przegłos polski spowodował, że po spółgłoskach miękkich mogła już występować samogłoska tylna, np. m-asto, v-ara, l-as, z-ona, b-orę itp. (zob. 11.2.1.4.2.). Wokalizacja jeru twardego wytworzyła nową sytuację - po spółgłosce twardej może występować e, por. s-en, b-ez, m-ex, d-ex.

3.7.2. NOWE ALTERNACJE SAMOGŁOSKOWE

Wokalizacja jerów spowodowała też i inne zmiany w systemie samogłoskowym - powstał nowy typ altemacji e: 0 (wyjątkowo również o : 0-zob. H.2.1.2.9), czyli powstało tzw. e ruchome, a wtórnie również tzw. e ruchome analogiczne (zob. 11.3.4.2).

3.7.3. NOWE SAMOGŁOSKI DŁUGIE

Wzdłużenie zastępcze natomiast stało się źródłem nowych samogłosek długich i w ten sposób przyczyniło się do wzmocnienia opozycji samogłoska krótka : samogłoska długa.

3:7.4. UCHYLENIE PSŁ. PRAWA SYLABY OTWARTEJ

Bezpośrednią konsekwencją zaniku jerów jest powstanie sylab zamkniętych, czyli uchylenie prasłowiańskiego prawa sylaby otwartej. Jest to więc ostateczne zakończenie (drugiej po korelacji palatalności) prasłowiańskiej tendencji rozwojowej - prawa sylaby otwartej, a w związku z tym można przyjąć, że jest to drugi etap kształtowania się polskiego systemu fonologicznego.

105