SDC10602

608

•o

TEATR NARODOWY

kontraktów i jarmarków w Poznania Kaliszu i Łowiczu (już w r. 1797 zespół TruskoJaskich odwiedził gościnnie Poznań, Łowicz i Gdańsk). Zwyczaj ten kontynuowany był w łatach Księstwa Warszawskiego; poza terenem Wielkopolski odwiedził wówczas teatr warszawski Białystok (1808). Kraków (1809) oraz Gdańsk (1811).

Zmiana sytuacji kraju w chwili wkroczenia wojsk Napoleona odbiła się mocno ha działalności teatru. Z ustaniem zaborczej cenzury- repertuar-ożywił się przez wprowadzenie sztuk aktualno-po-Jitycznych; agitujących na rzecz organizowanego w kraju powstania, i napływ sztuk historycznych, które wskrzeszały narodową przeszłość Atmosfe-—ra ogólnego entuzjazmu, nowy repertuar, uroczyste przedstawienia galowe związane z ustanawianiem władz Księstwa i wizytami dworu saskiego króla Fryderyka Augusta nic szły jednak w parze z materialną stabilizacją instytucji. Trwający w latach napoleońskich ciągły stan wojenny odbijał się na niej nawracającymi kryzysami. W r. 1807 Rada Stanu przyznała teatrowi jednorazową zapomogę pieniężną (na konto darmowych przedstawień), trudności finansowe jednak narastały. Pogłębiała je wojna z Austrią (kwiecień 1809) » przejściowa okupacja Warszawy przez wojska austriackie; potęgował się też zarysowujący się wewnątrz zespołu roziam.

Wobec tych trudności Bogusławski uznał konieczność zmiany dotychczasowej formy organizacyjnej i zdecydował się na przekazanie teatru rządowi lub magistratowi miasta. Na początku 1810 r. przedłożył władzom Księstwa memoriał.

H którym proponował: I) odkupienie przez państwo inwentarza teatralnego (biblioteki, garderoby i dekoracji będących własnością Bogusławskiego) i przejęcie teatru na budżet rządowy, 2) powołanie dyrekcji rządowej. Przyjęte zostało rozwiązanie kompromisowe: na mocy dekretu Fryderyka Au-| gusta i umowy z rządem na przeciąg następnych 4 la: Bogusławski miał pozostać właścicielem ant-ropryzy, równocześnie jednak przyznana została teatrowi stała subwencja, a jak o ciało kierownicze, współodpowiedzialne za poziom działalności teatru, ustanowiona została kilkuosobowa Dyrekcja Rządowa Teatru Narodowego, mianowana przez ministra spraw wewnętrznych. Rozpoczęła urzędowanie we wrześniu 1810; pierwszym jej prezesem zestal J. Ursyn Niemcewicz. Po wkroczeniu wojsk rosyjskich w lutym 1813 dyrekcja przerwała działalność na przeciąg roku; następnym jej prezesem został J. Lipiński, którego w r. 1821, w związku z zaostrzeniem polityki władz carskich, zastąpił szef żandarmerii Królestwa, A. RożnicckL Wprowadzone do ustroju teatru zmiany były istotnym zwrotem w kierunku jego upaństwowienia; z przedsiębiorstwa prywatnego stał się instytucją częściowo kurrowann I subwencjonowaną przez państwo. Z upły wem 4-lcfniej umowy/ rządem Bogusławski zamknął swoją antrepryzc, pozostając w zespole jako aktor, reżyser; doradca. Na okres przejściowy: zawiązało się Zrzeszenie Aktorów.

* Ku upaństwowieniu.OdYoVII1814kierownictwo teatru,przejął (na następne, li lat) L. Osiński jako antreprener (odkupiwszy od Bogusławskiego inwentarz teatralny), a zarazem członek Dyrekcji Rządowej. Rozpoczęta przez-niego w 1816 r. zmiana profilu repertuarowego, polegająca na popieraniu tragedii klasycystycznych przy równoczesnym ograniczeniu dramy, załamała się po 2 latach; teatr pod nowym zarządem w niewielkim stopniu zmienił charakter swojej działalności,' popadł w takie same jak przedtem trudności finansowe. W r. 1823, w związku z wyraźnym już kryzysem, rząd powołał specjalny Komitet (któremu przewodniczył S. Staszic) do kontroli wpływów i wydatków kasowych. Teatr otrzymał wówczas specjalną sumę na pokrycie niedoborów, podniet siona została stała subwencja. Nie zmieniło- to* jednak na lepsze stanu antrepryzy Osińskiego, który po następnych 2 latach zrzekł się jej ostatecznie (30 VI 1825).

Nic było zrazu gotowej koncepcji dalszej foff my organizacyjnej teatru; ani rząd, ani magistrat nic usiłowały przejąć praw i własności dotyćfićza* sowego antreprenera (choć w tym samym roku I rozpoczęto z funduszu publicznego budowę nowe" go gmachu, który zostanie otwarty w 1833r.,jakdJ Teatr Wielki). W tej sytuacji aktorzy u tworzyli Zrzeszenie, wybrali Własny Komitet Kierowniczy. (L. Dmuszewski, B. Kudlicz, K. Xurpiński) i ukonstytuowali się jako Stowarzyszenie Artystów Dr&« matycznych i Muzycznych Teatru Narodowego: Komitetowi przydana została 9-osobowa Rada! pod przewodnictwem Bogusławskiego. Zrzeszerilć] działało na zasadzie własnego rozrach unku,'beź subwencji, płacąc Osińskiemu cześć czystego zysku za korzystanie z inwentarza i dzierżawę budynku. W czasie przerwy w występach związanej z okresem żałoby po śmierci Aleksandra I (8XH 1825—3 V 1826) Zrzeszenie otrzymało zapomogę, stało się to jednak.okazją do ingerencji prezesa Dyrekcji Rządowej A. Roźnicckiego w wewnętrzny ustrój teatru, która spowodowała rozłam w ze-spoic. Dalszą konsekwencją, była likwidacja Zrzeszenia i opracowanie nowej formy organizacyjnej dla teatru.

W 1827 r. rząd ostatecznie odkupił^-od Osińs* kiego inwentarz teatralny, wprowadził całkowitą, etatyzację instytucji (jedynie gmach pozostał na razie własnością prywatną) i przejął pełną władzę nad teatrem. Inwentarz wraz z przyznaną sumą powiej rzono dwom dyrektorom, którzy obciążeni zostali odpowiedzialnością finansową. Do pomocy wspra-wach repertuarowych wyznaczony został 3 — 5-osóg bowy Komitet Artystów. I dyrektorzy (pierwszymi zestali Osiński i Dmuszewski), i czio.nko%vie Komitetu nie byli wybierani przez .zespól 'cez tnizi-

muwmumwunuwuuwunw

(TEATR NARODOWY) - TcATR - ZAGADNIENIA SZTUKI SCENICZNEJ

nowani przcvr Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych i Policji. Bezpośrednio podlegać mieli dawnej Dyrekcji Rządowej (nazwanej odtąd: Dyrekcją Teatrów i Wszelkich Widowisk Dramatycznych i Muzycznych), a więc praktycznie władza nad teatrem spoczęła w ręku jej prezesa, Rożniec-kiego.

Nadanie powyższej formie ustroju teatru mocy prawnej wyznacza wyraźną cezurę w rozwoju .tej instytucji;jest zamknięciem narastającego etapami procesu w kierunku jej upaństwowienia. Rozpoczął się ten proces wtedy, gdy wynikła i za oczywistą uznana zostału potrzeba utrzymywaniu teatru (częściowego choćby) za pomocą publicznego funduszu. Teatr — cc z całego dalszcgo-roz-woju tej instytucji w sposób .oczywisty wynika — nie mógł na dłuższą metę egzystować w postaci przedsiębiorstwa prywatnego. Stał się bowiem placówką pełniącą zadania reprezentatywne, realizującą najwyższe dla danego okresu ambicje artystyczne w tej dziedzinie sztuki. Był to zatem proces prawidłowy. Poddanie Teatru Narodowego w 1827 r. pod całkowitą już władzę rządu miało jednak — w ówczesnej sytuacji politycznej Polski — jeszcze aspekt dodatkowy. Zespół nic miał już odtąd istotniejszego wpływu na jego program i dalszy rozwój. Na dalszej działalności teatru coraz bardziej dążył nacisk polityki zaborczego rządu; 'uwidoczniło się to wyraźniej po upadku powstania listopadowego.

Li t: L. Bernacki, Teatr. dramat i muzyka za Stanisław<\ Augu-sta, 1.1 —2,1925; B. Korzeniewski. „Drama" w warszawskim Teatrze. Narodowym podczas dyrekcji L Osińskiego (1814 — 18Jl), 1934; VI. Kulikowski, Teatr warszawski od czasów Osińskiego {1823 - 1915), [1939]; E. Szwimknwski, Teatr Wojciecha Bogusławskiego wiatach 1799—1814, 1954; Z. Raszewski, Staroiwlecczysiuz I postęp czasu. O. teatrze polskim {1765 -1865), 1963; M. Klimowicz, Początki teatru stanisławowskiego (1765 - I77J), 1965; K. Wierzbicka-Mi-ohiilska, Sześó studiów o teatrze stanisławowskim. 1967; Teatr Narodowy 1765—1794, red. J. Kot!, 1967; Teatr Narodowy w dobie oświecenia. Księga pamiątkowi! sesji poświęconej 200-laciu Teatru Narodowego, red. E. Hci.ie, K. Wierzbicka-Michalska, 1967; J. pot. Na wyspie Guaxury. Wojciech Bogusławski i teatr lwowski. 1789 — 1799,1971; Z. Raszewski, Bogusławski. 1.1 -2,1972; K. Wierzbic* ka-Midiaiska, Teatr w Polsce w XVIII W, 1977.

Zofia Woloszyńska

I?.»

E

»■§

mśm

. i

TEATR - ZAGADNIENIA SZTUKI SCENICZNEJ

Tradycje kultury teatralnej. Sztuka teatru, która w czasach oświecenia rozwinęła się szczególnie bujnie i wszechstronnie, miała w Polsce różnorodne i dość odległe tradycje. Wiązały się one z działalnością dworskiej sceny królewskiej, funkcjonującej od czasów Władysława IV, z prywatnymi przedsięwzięciami teatralnymi dworów magnackich, z doświadczeniami’ teatrów szkolnych (głównie jezuickich i pijarskich), a także

39 - Słownik litenitury;..    , ^

z pewnymi formami widowisk ludowych. Wszystkie le odmiany życia teatralnego rozkwitły wyraźnie w czasach przedoświeccniowych i w o k renie wczesnego oświecenia. Scena dworska zasadzała się na działalności obcych trup teatralnych, a jej repertuar i charakter uzależnione były każdorazowo od osobistych gustów panującego. Model regularnego teatru klasycystyczncgo był jednak w polskim teatrze dworskim obecny od dawna, począwszy od XVII-wiecznych inscenizacji Cyda P. Corncille^Ta, Andrnmachy J. Racine’a i Mienz-ozimina szlachcicem Molićre a. Do pocz. XVIII w. dominowała w nim wszakże w zasadzie barokowa opera i komedia dclPartc. Za czasów Augusta II Sasa większą rolę zaczęły odgrywać francuskie trupy teatralne wystawiające klasycystyczne tragedie (Radne, Corneillc) i komedie (Molićre i komedia pomolicrowska) oraz prezentujące francuski styl inscenizacji i gry aktorskiej. Tradycja ta została nieco później przypomniana przez francuski teatr zorganizowany przez J. F. Albaniego (1762 — 1763). Za Augusta 111 powróciła jednak włoska komedia delKartc (od 1748 w kształcie nadanym jej przez C. Goldoniego), ale pojawiają się również nowe typy -> opery (Mctastasia — J. A. Hasscgo). Sztuka teatralna środowiska dworskiego miała przy tym zawsze charakter wyłącznic rozrywkowy, stanowiła element ceremoniału dworskiego, służyła uświetnianiu ważniejszych uroczystości i podnoszeniu majestatu panującego.

Podobną funkcję spełniały w zasadzie teatry zakładane w rezydencjach magnackich i teatry „do soeićte” („na towarzystwie”) działające w stołecznych salonach. Wśród teatrów magnackich (których w całym okresie oświecenia działało 47) najbardziej znaczące były: teair Radziwiłłów w Nieświeżu (1748 — 1809), teatr W, Rzewuskiego w Podhorcach (1754—1767), wystawiający m. in. tragedie i komedie samego hetmana, teatr Sulkowskich w Rydzynie, teatr M. K. Ogińskiego w Słoni-miu i Siedlcach (1770— 1792), Branickich w Białymstoku, I. Czartoryskiej w -♦ Puławach oraz Lubomirskich w Łańcucie (1792—1823). Na scenach magnackich występowały albo przejezdne trupy zawodowe, albo miejscowi amatorzy (m. in. bywała to specjalnie szkolona w sztuce tańca i śpiewu młodzież chłopska — tzw. teatr poddańczy). Profil repertuarowy teatrów magnackich ewoluował od sztuk i oper.o charakterze barokowym do utworów rodzimych i od imprez rozrywkowych do widowisk politycznych (np. Matka Sparta tiku F. D. Kniaźnina w Puławach, 1786). Rodzajem towarzyskiej zabawy były również teatry „de socićtć", z których najważniejsze to; teatr w Pałacu Saskim B. Sanguszkowcj działający rui przełomie ciosów saskich i stanisławowskich, teatr Stanisława Augusta na Zamku oraz leatry na terenie Łazienek. Z teatrem „dc soeićte” związana jest forma rokokowej miniatury dramatycznej, tzw. parady o jro-

hiim