sentymentalizm1

SKNT V M ENTA1J ZM

Sentymentalizm w momencie pr/efomu romantycznego w Polsce byl nic tylko bliską tradycją, lec/ także nurtem aktualnie bard/o żywotnym, który spełnił istotna rolę w procesie formowania się poetyki nowej s/koły. / jednej strony - jako prąd ukształtowany w XVIII w. w opozycji wobec klasycyzmu - zawierał idee, które były romantykom bliskie; skupienie uwagi na człowieku jako podmiocie poznującym świat, apologia serca (czucia) i cnoty, krytyka konwenansu i pozorów, nastawienie antynormatywne w poetyce. / drugiej strony romantycy musieli jednak zdystansować się wobec skonwencjonalizowanych, popadających w schematyzm utworów czułych i łzawych, jakie zalewał) literaturę pierwszych dwudziestu lat XIX w. Pełne ich były czasopisma, szczególnie prowincjonalne, narzucały ton epistołarnym romansom (J. Lipiński, Halina i Firlej, 1804; F. Bernatowicz, Nierozsądne śluby, 1820; A. Kasperowski, /ale Elwiry, 1821; L. Krupiński, Julia i Adolf czyli nadzwyczajna miłość dwojga kochanków nad brzegami Dniestru^ 1824) — i były przedmiotem łatwej drwiny lak znanych autorytetów, jak S. K. Potocki (felietony Świstka krytycznego w „Pamiętniku Warszawskim'*) i Jędrzej Śniadecki (w wileńskich „Wiadomościach Brukowych").

Problem zajęcia stanowiska wobec sentymentalizmu był szczególnie aktualny w związku z ogłoszoną przez K. Brodzińskiego w 1818 r. rozprawą O klasyczności i romantyczności tudzież

0    duchu poezji polskiej, w której wyobrażenie literatury narodowej zostało z nim niemal utożsamione. W publikacji tej estetyka sentymentalna uzyskała wysoką rangę, uznana została za wyraz ducha narodowego, odpowiadający naturalnym, idyllicznym cechom charakteru Polaków, których znamionuje „czystość obyczajów, prostota i szczerość** oraz „serce czule".

W okresie romantycznego przełomu i ogromnej popularności takich gatunków, jak duma, ballada, romans, pocma, w kręgu filomackim nawiązywano do wzorów sentymentalnej sielanki

1    dumy (modernizując tę tradycję, często przez połączenie z elementami gotycyzmu). „Nic napisałbym ballad, gdyby nic było Karpińskiego i Niemcewicza", powiedział podobno Mickiewicz. Z wzorów sentymentalnych czerpano obiegowe motywy, sytuacje i schematy fabularne; wątek nieszczęśliwej miłości, łzawe perypetie kochanków. Tradycja ta żywa była jeszcze w Sonetach odeskich Mickiewicza, w „motywie czułych łez** (I. Opacki) i w przeciwstawieniu kultury sentymentalnej - obyczajowości odeskich salonów.

W I. 20-tych sentymentalizm przejawiał się zatem w literaturze w sposób dwojaki. Przede wszystkim opanował powieści, gatunek przez romantyków lekceważony.

A w utworach romantyków sentymentalizm stanowił punkt wyjścia do ukazania czułej struny osobowości bohatera. „Czucie*' zyskuje w romantyzmie dodatkowe znaczenie, nie ogranicza się do sfery erotyki i tkliwości: już w balladzie Mickiewicza Romantyczność (1821) jest utożsamione z „widzeniem", z głębszym doznawaniem świata. Ujawnia się także konflikt między sercem łagodnym a namiętnościami, pasją oskarżycielką lub poznawczą: już II cz. Dziadów zawiera krytykę wzorca sentymentalnego, Dziadów cz. IV sprowadza rolę sentymentu do dziedziny erotyki i możliwości wewnętrznego porozumienia między kochankami, nic ma tu już owej wiary w poznawczą moc uczucia, jaka promieniowała z Romantyczności. W podobnie ograniczonych ramach sentymentalna konwencja pojawia się jeszcze w przedstawieniu uczuć Aldony w Konradzie Wallenrodzie, ale będzie tu podkreślała właśnie pewną ich anachroniczność wobec planu patriotycznej działalności bohatera. Tradycja sentymentalna, tak istotna w momencie przełomu romantycznego, nie mogła ostać się w literaturze, której istotą był konflikt bohatera ze światem; traciła rację bytu, spadała do rangi schematycznego wyposażenia bohatera w „serce czułe", odsłaniane niekiedy w momentach cierpienia.

Chociaż rola tej tradycji w obrębie głównego nurtu romantycznego szybko zmniejszyła się, trwał jednak sentymentalizm w następnych dziesięcioleciach jako nurt komplementarny, często z romantyzmem blisko związany. W poezji - przede wszystkim dzięki twórczości J. B. Zaleskiego (i jej niezwykle szerokiej recepcji). Proponował on wizję świata wolnego od tendencji buntowniczych, pełnego chrześcijańskiej pokory, w którym zespolenie z sentymentalizmem było w pełń możliwe. Emocjonalnie nacechowany zwrot ku przeszłości i uwielbienie natury wyrastał? z sentymentalizmu, a wtapiał Zaleski te uczucia w tak znamienne dla romantyków umiłowani)