skanowanie0004

60

Apoloniusz ^7;! albo inny jeszcze mierniejszy poeta ująłby to nie gorzej; Homer zaś w tym miejscu o tyle ustępuje tutaj malarzowi, o ile tam ustępował mu malarz.

Co więcej, Caylus w całej czwartej księdze Iliady nie znajduje poza tym malowidłem, zawartym w czterech wierszach, ani jednego więcej. Powiada on, że choć księga czwarta odznacza się różnorodnością fragmentów opisujących zagrzewanie do boju, bogactwem znakomitych i różniących się między sobą charakterów oraz sztuką, z jaką poeta ukazuje nam tłum wprawiony przezeń w ruch, mimo to jest ona dla malarza zupełnie nieużyteczna. Caylus mógłby dodać przy tym, że jest tak, choć obfituje ona w malowidła, które nazywamy poetyckimi. Zaiste w księdze czwartej spotkać ich możemy tak wiele i są one tak doskonałe, jak w jakiejkolwiek innej księdze. Gdzież znajdziemy obraz bardziej wykończony i łudzący niż ten, który przedstawia Pandara zrywającego za podszeptem Minerwy zawieszenie broni i wypuszczającego strzałę na Menelausa? Albo ten, który mówi o nadciąganiu wojsk greckich? Albo obraz malujący starcie się obu wojsk? Albo opis czynu Ulissesa, którym bohater mści śmierć swojego Leukusa?

Cóż jednak stąd wynika, jak nie to, że niemało najpiękniejszych malowideł Homera nie stanowi bynajmniej malowideł dla artysty? Że artysta może czerpać z niego malowidła tam, gdzie on sam wcale ich nie ma? Że te, które ma i które nadają się dla artysty, byłyby tylko bardzo nędznymi malowidłami, gdyby nie ukazywały więcej, niż pokazuje artysta? Cóż więc, jak nie zaprzeczenie wyjściowego pytania? Że na podstawie malowideł w dosłownym znaczeniu, do których wiersze Homera dają materiał — nawet gdyby było ich bardzo wiele i gdyby były nie wiem jak doskonałe — nie można mimo to wnioskować o malarskim talencie poety.

XIV

Skoro więc tak jest i jakiś poemat może wiele dać malarzowi nie będąc sam przez się malowniczy, a natomiast inny, malowniczy sam w sobie, niewiele daje malarzowi, to upada pomysł hrabiego Caylusa, który chciał, aby probierzem poety stała sit; jego użyteczność dla malarza i aby rangą poety wyznaczała ilość malowideł, które jego dzieło roztacza przed artystą (1).

Musimy być jak najdalsi od tego, aby choć przez milczenie przyznać pomysłowi temu znaczenie reguły. Milton padłby jako pierwsza niewinna ofiara tejże reguły. Wydaje się naprawdę, że pogardliwy sąd, jaki wypowiada o nim Caylus, nie jest dowodem narodowego smaku, ale skutkiem jego rzekomej reguły. «Utrata wzroku — powiada on — to największe podobieństwo, jakie łączy Miltona z Homerem». Oczywiście Milton nie mógłby zapełnić galerii; gdyby jednak tak długo, jak długo posiadam oczy, siła ich musiała być również siłą mego wzroku wewnętrznego, wówczas, aby uwolnić się od tego niedostatku, przyjąłbym za nader cenną nawet utratę oczu.

Raj utracony nie przestaje być pierwszą epopeją po Homerze dlatego, że dostarcza mniej obrazów, podobnie jak dzieje męki Chrystusa nie są już dlatego poematem, że nie można w nie ni łepka od szpilki wetknąć, by nie natrafić na miejsce, którym by nie zajmowało się wielu największych artystów. Ewangeliści opowiadają te dzieje możliwie sucho i prosto; artysta zaś zużyt-kowuje różnorakie momenty tych dziejów, choć ewangeliści nie wykazali ani skry geniuszu malarskiego. Bywają fakty podatne do malowania i niepodatne ku temu; historyk zaś może opowiedzieć to, co jest podatne do malowania, tak malowniczo, jak — odwrotnie •— poeta zdolny jest rzeczy najbardziej niepodatne do malowania przedstawić malowniczo.

Gdy myślimy inaczej, pozwalamy uwieść się jedynie dwuznaczności słowa. Malowidło poetyckie niekoniecznie daje się zamienić na malowidło w dosłownym znaczeniu. Każdy rys czy połączenie ich kilku, za pomocą którego poeta uzmysławia nam przedmiot tak dalece, iż uświadamiamy go sobie wyraźniej niż jego słowa, nazywamy malarskim, nazywamy malowidłem. Nazywamy go tak dlatego, ponieważ zbliża nas do tego stopnia iluzji, który jest charakterystyczny zwłaszcza dla malowidła w dosłownym znaczeniu i który z takiego malowidła przede wszystkim i najłatwiej wyabstrahować można (2).