skanuj0008

$uflraitytó/o zamrożonych klatkach filmowych    mekasa

W domu zostałem sam -mama poszła oglądać wiśnie.

Patrzę na zegar.

Albo

Zabłąkany kot siusia zimą w moim ogrodzie¹.

Proces czytania wersetów haiku jest podobny do oglądania klatek w zatrzymanych chwilach filmów Mekasa: w swoich obrazach filmowiec również rejestruje najmniejsze chwile bytu, własne uczucia i wrażenia. We współczesnych pragmatycznych czasach chce on „mówić o nikomu niewidocznym drganiu duszy człowieka oraz ruchach i działaniach, które są takie subtelne i bezpretensjonalne, że zanikają pod sztucznymi światłami"^{2 3}. W roku 1999 na wystawie w Galerie du Jour w Paryżu Mekas przedstawił zatrzymane chwile z nieskończonego jeszcze filmu, ukazujące fragmenty spędzonych lat nad morzem w Montauk z rodzinami Jackie Kennedy oraz jej siostry Lee Radziwiłł. Na tych zdjęciach filmowiec utrwalił bezpretensjonalne działania (uczące się filmowania dzieci Kennedy'ego, kąpiele, wspólne jedzenie, rozmowy), radość oraz przyjaźń, przeżywane razem z innymi. Dla Mekasa dni te były małymi fragmentami Raju", którymi chciał podzielić się z widzem. Reżyser często powtarza, że przy pomocy kamery utrwala te momenty, które znaczą dla niego więcej niż inne. Dlatego jego filmy, tak samo jak i zamrożone klatki filmowe są pełne portretów bliskich mu ludzi. Właśnie tym twórczość Mekasa różni się od haiku, gdzie rzadko spotyka się konkretny opis człowieka. Natomiast w innych zatrzymanych chwilach mamy do czynienia z osobistymi przeżyciami twórcy, przedstawionymi w sposób podobny do używanego przez japońskich poetów. Na przykład, w obrazie z filmu Diaries Notes and Sketches widzimy na górnej klatce napis: / find rabbit shit (Znalazłem królicze bóbr kf), a na dolnych - ilustracje owego napisu. Nietrudno domyślić się, że obraz ukazuje ówczesne nastawienie artysty do świata. Inny przykład: na jednej z zamrożonych klatek z filmu Paradise Not Yet Lost (poświęconego córce reżysera oraz rozważaniom na temat utraconego Raju) dostrzegamy cienie ludzi, powiększony fragment łąki oraz napis: and I was looking at my childchood & dreaming (I patrzyłem na moje dzieciństwo i marzyłem).

Obserwując swoją córkę, bawiącą się na tej samej łące, co niegdyś on sam, Mekas przypominał sobie doświadczane w tym miejscu emocje oraz zastanawiał się nad pięknem i niewinnością świata dziecięcego.

W tym miejscu należałoby omówić podstawowe kategorie estetyki Zen, dające się zauważyć zarówno w zamrożonych klatkach filmowych Jonasa Mekasa, jak i w sztuce japońskiej. Jedną z najbardziej wyraźnych jest asymetria kompozycji, poprzez którą artyści Zen poszukują ruchu, bowiem „wszystko to, co posiada autentycznego ducha twórczego, rusza się i zmienia"⁴. Według nich, piękno istnieje w asymetrycznej kompozycji, w świadomym naruszeniu równowagi, gdyż symetria wyraża statykę i usztywnia przestrzeń. Ponadto, stabilność kojarzy się z przerwaniem naturalnego biegu życia, jest symbolem śmierci. Dlatego też wywyższanie asymetrii w estetyce Zen nie zaprzecza zasadzie uniwersalnej harmonii oraz idei harmonii wszechświata. W swoich zatrzymanych chwilach filmowych Mekas całkowicie odżegnuje się od statycznych, symetrycznych kompozycji. Dla artysty podstawowym kryterium selekcji zdjęć jest dynamika, gdyż połączone w sekwencje obrazy jak gdyby „odżywają", zaczynają ruszać się w oczach widza. Mekasa najbardziej interesuje zderzenie form, kolorów, treści.

Apologeci Zen wypowiadają się za spontanicznością oraz improwizacją w tworzeniu dzieła sztuki. Basho, słynny poeta haiku z XVII wieku, zanegował konieczność fachowości w procesie pisania, mówił: „niech twoje haiku tworzy serce, a nie mistrzostwo"⁵. Akt tworzenia musi być natychmiastowy, wtedy będzie serdeczny i przez to bliski odbiorcy. Właśnie kwestia spontaniczności w procesie kreowania jest bardzo ważna dla Jonasa Mekasa, gdyż nigdy specjalnie nie zajmował się on twórczością, a jedynie żywiołovvo reagował na otoczenie, chciał uchwycić, ukazać istotę rzeczy oraz ludzi. Dla niego istnieje tylko spontaniczny i improwizowany rodzaj twórczości. Jak już wyżej pisałam, robienie filmów w formie dziennika oraz eksponowanie zdjęć, połączonych w kilkukadrowe sekwencje zrodziło się bez szczególnego planowania, inspirowane było przez samo życie. Mekas neguje również konieczność fachowości w powstaniu sztuki, gdyż całe kino awangardowe pod pewnymi względami jest zaprzeczeniem profesjonalizmu.

Ostatnią kategorią, którą należałoby omówić szukając związków Zen z zatrzymanymi chwilami filmów Mekasa, jest pustka oraz niedopowiedzenie treści. Ma ona duże znaczenie zarówno w sztuce wschodniej, jak i w obrazach Jonasa Mekasa. Symbolizuje niewyczerpanie wszechświata, jest istotą pierwiastka Absolutu. Współczesny japoński poeta Takahashi Shin-kichi w jednym ze swoich haiku pisał:

mkmtyW® zamrożonych klatkach filmowych Jonasa irotoa

207

1

Melanowicz, op. cit., s. 82.

2

   J. Mekas, Apie kalbą, tarmes, kiną ir Rojaus akimirkas, „Śiaures Atenai" 1997, nr 50, s. 3.

3

   Idem, This Side of Paradise. Fragments of Unfinished Biography, Paris 1999, s. 3.

4

   A. Andrijauskas, Groźis ir menas, ViInius 1996, s. 235.

5

   Ibidem, s. 254.