skanuj0019

40 WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU NAUKA

w literaturze anglosaskiej) oraz węższym (zwolennicy filozofii klasycznej). W pierwszym wypadku obejmuje on zróżnicowane co do charakteru rozważania/ a należące do metodologii nauk/ teorii poznania naukowego (zwłaszcza przyrodniczego)/ ontologii przedmiotu nauki; logiki języka naukowego i teorii kultury. W ciaśniejszym i właściwym sensie nazwa filozofia nauki oznacza teorię nauki jako bytu, teorię poznania naukowego (źródeł, granic i jego Wartości) oraz ostatecznościowó wyjaśniającą teorię nauki jako dziedziny kultury (zwłaszcza pozycji nauki w kulturze oraz jej roli we współczesnym ś wiecie).

Oprócz tych dwóch zasadniczych typów desygnatów terminu filozofia nauki bywają używane rozmaite ich modyfikacje lub typy pośrednie. Często, szczególnie u filozofów scjentystycznych, filozofią nauki nazywa się logiczną i epistemologiczną teorię nauk empirycznych. Analizuje ona dogłębnie język, metody, strukturę i dynamikę nauki. Utożsamia się więc filozofię nauki po prostu z nienormatywną metodologią nauki i teorią naukowego poznania¹. Amerykańscy filozofowie nauki włączają do swoich badań także analizę fundamentalnych pojęć naukowych (jak np. przyczyna, materia, czas, cel, prawidłowość) oraz założeń niezbędnych w naukach (np. determinizm, mechanicyzm, funkcjonalizm, redukcjonizm). Metody stosowane w filozofii nauki zależą od akceptowanej koncepcji filozofii. Empiryś-ci analityczni, stanowiący największą grupę filozofów nauki, posługują się np. analizą językową lub logiczną. Dlatego zamiast filozofia nauki mówią czasem filozofia naukowa, która niemal pokrywa się w ogóle z filozofią analityczną. Niekiedy znowu podkreśla się, że pod względem sposobu uprawiania filozofia nauki stanowi most między logiką, przyrodoznawstwem i humanistyką (Ph. Frank, M. Wartofsky). Najpowszechniej jednak metoda filozofii nauki to dogłębna analiza i refleksja krytyczno-wyjaśniająca.

Na zakończenie uwag o filozofii nauki warto podkreślić najpierw pewną różnicę terminologiczną. Nie należy mianowicie mieszać filozofii nauki z filozofią nauk. Pierwsza bada to, co jest naukom wspólne, a druga to, co osobliwe dla poszczególnych typów nauk. Następnie trzeba zwrócić uwagę na pewną dwutorowość w uprawianiu filozofii nauki (zob. np. A. Pap, A. C. Benjamin, M. Bunge): po pierwsze - jako metanauki (metodologii i teorii poznania naukowego), po drugie - jako wiedzy przedmiotowej (analizuje; czym jest materia_/ struktura, funkcjonalizm, -cel, determiniżm itp.)². Oczywiście, dla filozofów posługujących się metodą analizy językowej ta dwoistość skrywa się. Dlatego właśnie na pytanie, czy są ściśle filozoficzne kwestie dotyczące nauki, odpowiadają: formalnie żadne, a faktycznie i ostatecznie - wszystkie.

Teoria nauki (najbardziej chyba rozmaicie pojmowany termin) dość często, Zwłaszcza u autorów francuskich (np. P. Foulquie), nie różni się od epistemologii, stanowiąc krytykę poznania naukowego (przyrodoznawstwa oraz dyscyplin formalnych, czyli-czystej matematyki i logiki). Głównym problemem teorii nauki jest: jak możliwe są nauki, jakie są ich wspólne założenia i metody, jakie postawy teoriópoznawcze i dlaczego zajmuje się uprawiając naukę? Bardziej tradycyjnie wskazując zainteresowania teorii nauki mówi się, że skupiają się one wokół koncepcji, przedmiotu i zadań nauki oraz pod tym kątem przeprowadzonej typologii nauk. A wreszcie nierzadko teoria nauki lub teoria poznania naukowego (w języku niemieckim powszechny termin Wissenschaftstheorie) obejmuje logiczne, metodologiczne i teoriopoznawcze zagadnienia poznania naukowego (np. R. Lay). Są to jednak dwie odmiany tego rozumienia teorii nauki: akcentujące głównie logiczno-mętodologiczną problematykę (np. W. Stegmiiller, H. Albert), i wtedy mówi się logiczna teoria nauki, oraz włączające także historyczno-społeczną problematykę nauki (marksiści). W ostatnim ujęciu teoria poznania naukowego staje się niemal historią rozwoju społecznej praktyki naukowo-badawczej (J. Kmita). Pomijamy tu sprowadzanie teorii nauki do epistemologii (J. Habermas). Sposób uprawiania tej metanauki nie jest jednolicie zdeterminowany. Jedni (np. J. Dewey, E. Mach) przeprowadzają kry tyczną analizę konkretnie danej nauki dla wykrycia prawidłowości co do jej natury. Inni zaś (głównie filozofowie) opierając się na głoszonej filozofii poznania tworzą ideał wiedzy naukowej, w świetle którego dopiero oceniają faktyczne nauki, wskazując im drogi wiodące do tego ideału.

Z określeniem epistemologii jako wiedzy dotyczącej wyłącznie wartości poznawczej nauki w ogóle czy poszczególnych jej typów wiążą się podobne kłopoty co z definicją filozofii i teorii nauki³. Najlepiej chyba

Przy potocznym znaczeniu tych trzech terminów używa się ich zamiennie. Preferencja jednego z nich jest sprawą zwyczaju narodowego, a nawet konwencji. Anglosasi najczęściej mówią philosophy of science, Niemcy - Wissenschaftstheońe, Francuzi - epistemologie, a Polacy - metodologia nauki, a ostatnio - teoria nauki.

D. Hawkins np. stwierdza, że filozofia nauki ma dwojaką tematykę: logikę i metodologię nauk oraz studium pojęć naukowych, takich jak przestrzeń, czas, prawo, przyczyna, prawdopodobieństwo, teleologia.

Termin epistemologia wprowadził w 1854 r. J. F. Ferrier, wyróżniając dwa działy filozofii: ontologię i epistemologię. Autonomiczną problematykę epistemologii w ścisłym sensie zainaugurował I. Kant i H. Cohen, a uzupełnił E. Cassirer. Ze szczególnym upodobaniem podjęli ją Francuzi.