skanuj0086

Epoka piśmienna — doba średniopolska

168 Na XVI i XVII wiek przypada też wpływ języka..węgierskiego na polszczyznę. Był on skutkiem związków polityćż-no-dynaslycznych i wojskowych z Węgrami (panowanie na Węgrzech królów z dynastii Jagiellonów: Władysława I Jagiellończyka — u nas znanego jako Władysław III Warneńczyk, Władysława II Jagiellończyka i Ludwika II Jagiellończyka, panowanie w Polsce Stefana Batorego, rodowitego Węgra z Siedmiogrodu, najemna piechota węgierska w wojsku Rzeczypospolitej i w prywatnych wojskach magnackich). Wpływ węgierskiego nie był silny: polszczyzna zapożyczyła z węgierskiego zaledwie około setki wyrazów (głównie dotyczących wojskowości i stroju męskiego)," z~ których część utrzymała się do dziś: ciżmy, czekan. delija «wierzchnia suknia męska». deresz <<rodzaj maści końskiej», dobosz, giermek hejnał, katana «kurtka żołnierska», kiereszować, kontusz «wierzch-nia szata wkładana na żupan», kord «rodzaj krótkiego miecza», magierka «czapka węgierska», orszak. szereg itp. Obok wyrazów rdzennie wigierskich są w'śród nich wwrazy etymologicznie^ tureckie (jak np. delija czy kontusz), które Węgrzy przejęli od ludów tureckich w stepach nadczarnomorskich w czasie wędrówki ze sw-ej praojczyzny (u stóp Uralu) na Nizinę Panońską.

Osobno trzeba wspomnieć o wyrazach węgierskich, które dostały się do gwary podhalańskiej w wyniku tzw. kolonizacji wołoskiej- (była to fala kolonizacyjna różnoetnicznej — Wołosi, Węgrzy, Rusini, Słowacy — ludności pasterskiej, posuwająca się na zachód wzdłuż głów nego grzbietu karpackiego): baca, cuha «suk-mana góralska», [gazdayjuhas itp. Do polszczyzny ogólnej wyrazy te weszły na fali mody na góralszczyznę na przełomie XIX i XX wieku. Tą samą drogą znalazły się w polszczyznie zapożyczenia r u m u ń s k i e:. bryndza, bundz «twardy ser ow^fczy», jzafu fujar_(k)a. koszara «zagroda dla owiec», watra, żętyca «ser watka pozostała przy produkcji sera owczego» itd. Bezpośrednio do języka ogólnego doby średniopolskiej przeniknęły tylko nieliczne pożyczki rumuńskie: hospodar «książę»/(w~yraz używany niemal wyłącznie na oznaczenie władców Mołdawii i Wołoszczyzny, a więc księstw rumuńskich), maczuga, walach- itd.

W dobie średniopolskiej jpolszczyzna nic tylko ulegała obcym wpływom językowym, lecz także sama wywierała wpływ na języki sąsiednie: ruski, rosyjski i rumuński. ;    '

Na wschodnich obszarach Rzeczypospolitej współistnienie ję- 169 zyka ruskiego i polskiego prowadziło, jak już wspomnieliśmy, do wzajemnych wpływów językowych: z jednej strony polszczyzna kresowa pod wpływem ruskiego podłoża językowego nasiąkała elementami ruskimi (o czym już. była mowa), z drugiej zaś — wiele elementów polskich przenikało do ruszczyzny. Wpływ języka polskiego na ruski nasilał się w miarę coraz intensywniejszej ekspansji polskiej kultury na wschód i postępującej w ślad za tym p.pjpnizacji górnych warstw społeczeństwa ruskiego. Sprzyjała temu wewnętrzna sytuacja językowa na Rusi. Cerkiewszczyzna ruska, coraz odleglejsza od żywego, codziennego języka ruskiego, dla szerokich rzesż społeczeństwa była niezrozumiała. Nawet wśród duchowieństwa ruskiego jej znajomość była podówczas coraz słabsza. Język kancelaryjny Wielkiego Księstwa, oparty na narzeczu białoruskim, nic mógł sprostać bieżącym potrzebom życia umysłowego i kulturalnego, gdyż brakowało w nim wyrazów na oznaczenie nowych pojęć. Dostarczała mu ich polszczyzna, .równocześnie coraz skuteczniej z nim rywalizując i stopniowo zajmując jego miejsce jako język państwowy i literacki. Językiem państwowym Wielkiego Księstwa stała się polszczyzna w oslat-_l/j^^;' nich latach XVII wieku. W piśmiennictwie ruskim, zarówno świeckim, jak zwłaszcza bujnie się wówczas rozwijającym religij-no-polemicznym, polszczyzna pojawiła się jeszcze wcześniej, a wkrótce zapanowała w nim niemal wyłącznie. Najlepszym dowodem znajomości i popularności języka polskiego na Rusi (oczywiście w wykształconych sferach społeczeństwa ruskiego) jest fakt, iż wielu wybitnych cerkiewnych pisarzy ruskich: Łazarz Baranowicz, Janusz Galatowski, Barlaam Jasiński, Stefan Jaworski. Leoncjusz Karpowicz, Zachariasz Kopysteński, Teofan Prokopowicz, Melecjusz Smotrycki itd., nierzadko dostojników cerkwi, jak metropolici Piotr Mohyła czy Sylwester Kosow - pisało równie sprawnie, a nieraz więcej i chętniej po polsku niż po rusku. Tak było zarówno na północy, tzn. w Wielkim Księstwie, jak i na południu, w województwach włączonych do Korony aktem unii lubelskiej. Toteż przynajmniej od XVI, a bardzo intensywnie od XVII wieku, ruszczyzna nasiąkała elementami polskimi, głównie zapożyczeniami wyrazowymi i kalkami frazeologicznymi. Wśród pożyczek wyrazowych były zarówno wyrazy