skanuj0068

Epoka piśmienna doba, średniopolska

132

14. ROZWÓJ PISOWNI

Pisownia rękopisów pierwszych dziesięcioleci doby średniopol-skicj. a lakżc pisownia niesamoistnych druków polskich nie różniła się jeszcze niczym od opisanej w poprzedniej części tej książki średniowiecznej pisowni złożonej, panującej od końca XIV wieku. Np. tekst Powieści o papieżu Urbanie zaczyna się następująco: „Był wrzymye Papyesch gymyenyem <Ur)ban; then yze szye bil wnorzyl wgrzech czyelyeszny, przepusczyl nany myły bog nyemocz czyąszką y szmyertelną" (= Był w Rzymie papież jimieniem <Ur)ban; ten iże sie był wnorzył w grzech cielesny, przepuścił nań miły Bóg niemoc ciężką i śmiertelną).

Zasadniczy przełom w pisowni, największy w całych jej dziejach, dokonał się na początku trzeciego dziesięciolecia XVI wieku. Przygotował ten przełom napisany jeszcze po łacinie traktat ortograficzny Stanisława Zaborowskiego Orthographia sen modus recte scribendi et legendi Połonicum idioma, wydany u Unglera w 1514 roku (być może pomyślany pierwotnie jako swego rodzaju instrukcja dla oficyny Unglerowskiej). O decydującej roli Ortografii w ujednoliceniu i ustaleniu polskiej pisowni świadczy już proste zestawienie dal: do roku 1514 jedynie polskie druki niesamoistne, 1514 Ortografia i Raj duszny, pierwsza polska książka, 1518 — drugie wydanie Ortografii (u Hallera), 1519 trzecie wydanie, 1520 prawdopodobnie Żywot świętej Anny, 1521 — Rozmowy Salomona z Marchołtem Jana z Koszyczek, 1522 Ecciesiastes w przekładzie Hieronima z Wielunia, Żywot Ezopa Fryga Biernata, Żywot Pana Jezu Krysta Baltazara Opęca (jednocześnie u Hallera i Wictora) itd. Widać wyraźnie z lego zestawienia, że produkcja polskiej książki „ruszyła” na dobre po trzykrotnym wydaniu Ortografii. Warto dodać, że Ortografia była jeszcze drukowana w latach 1526, 1529, 1535,4539, 1560 i 1564.'Takiej popularności nie zyskał sobie żaden inny traktat ortograficzny. Jak obliczył Stanisław Urbańczyk, w większym nakładzie łącznym dotarły do czytelników dopiero przepisy ortograficzne Polskiej Akademii .Umiejętności z roku 1918.

Zaborowski wyszedł z założenia, że każda litera alfabetu łacińskiego musi mieć na gruncie polskim stałą wartość głoskową,^ a na oznaczenie polskich dźwięków nie znanych łacinie należy

używać liter opatrzonych znakami diakrytycznymi. Hus stosował 133 w lej funkcji kropkę (dopiero później przyjął się zamiast niej odwrócony daszek: ś, z, c, r). Zaborowski był w trudniejszej sytuacji, gdyż polszczyzna miała więcej głosek niż język czeski.

Toteż obok krop kg oznaczającej u niego samogłoski pochylonej, e. ó) i spółgłoski szumiące (ś. ż, ć, >j, zmuszony był Zaborowski stosować ponadto inne znaki diakrytyczne: podwójną kropkę i wymiennie z nią poziomą kreskę na oznaczenie miękkości spółgłosek (.ś‘ lub ś, ii lub h itp.), ukośną kreskę dla odróżnienia i od / i na oznaczenie samogłosek nosowych (ą, potem też ę). Licząc się z utartą już tradycją 'stosowania wieloznaków, tolerancyjny autor dopuszczał też. wymienne używanie najbardziej rozpowszechnionych dwuznaków (cz, sz, rz\ spółgłoska + y na oznaczenie miękkiej itp.).

Ostatecznie z propozycji Zaborowskiego bez zmian utrzymało się i i /, a w postaci zmodyfikowanej kreskowanie niektórych spółgłosek miękkich (ukośna kreska jest tu tylko prostą modyfikacją techniczną poziomej kreski Zaborowskiego): ś, f, ć, dź, ń. do wieku XVIII także /), b\ w, tć, /' oraz kreskowanie samogłosek pochylonych, a w wypadku a najczęściej samogłoski jasnej (i tu kreska jest tylko techniczną modyfikacją kropki Zaborowskiego).

Na oznaczenie szumiących innych niż z ustaliły się ostatecznie tradycyjne dwuznaki (cz, sz, rz), w funkcji znaku miękkości spółgłoski w położeniu przed samogłoską - na krótko y, a ostatecznie i (pierwszy raz na szeroką skalę zastosowane w 1521 roku w Rozmowach Salomona z Marchołtem).

Mimo tego nacisku tradycji wiele rozwiązań Zaborowskiego ustaliło się w naszej pisowni. Jego projekt przewyższa swoim znaczeniem wszystkie inne traktaty ortograficzne.

Praktycznie żadnego wpływu na rozwój polskiej pisowni nie wywarł projekt Jana Scklucjana, pisarza i polemisty protestanckiego, ogłoszony w 1549 roku jako Krótka nauka czytania i pisania dołączona do drugiego wydania jego Katechizmu drukowanego w oficynie Weinreicha w Królewcu. Także Ortografia polska Stanisława Murzynowskiego, zdolnego, lecz przedwcześnie zmarłego humanisty i literata, wydana w 1551 roku w drukarni Aujezdeckiego w Królewcu, jako dodatek do Nowego Testamentu, nie wniosła właściwie nic now^rego: Murzynowski tylko zestawił