skanuj0093

Epoka piśmienna doba śrcdniopolska

182 Przyjaciół Nauk. Również pod koniec XVIII wieku zaczął się długotrwały proces usuwania e pochylonego z języka literackiego. Na Mazowszu e pochylone było wymawiane z lak nieznacznym zwężeniem, że na przybyszach z innych stron Polski robiło wrażenie e jasnego. Wymowa mazowiecka panowała w Warszawie. Naśladowana, jako stołeczna, przez inne dzielnice, dała w wyniku e jasne. Proces zaniku e pochylonego opóźnił Onufry Kopczyński, zwolennik utrzymania samogłosek pochylonych, który jako gramatyk cieszył się wielkim autorytetem. Mimo to jednak użycie e pochylonego było coraz bardziej ograniczane, a ostatecznie w 1891 roku litera e została usunięta z polskiej pisowni. Wymowa z e pochylonym utrzymała się jednak - jako cecha regionalna -w literackiej polszczyźnic Krakowa i Małopolski zasadniczo aż do osLatniej_ wojny.

Wpływ kresów tłumaczy się ich rolą polityczną i kulturalną. Że w Wielkim Księstwie o polityce decydowała magnateria i bogata szlachta pochodzenia ruskiego i litewskiego (Radziwiłłowie, Chod-kiewiczowie, Sapiehowie, Pacowie, Sanguszkowie, Tyszkiewiczowie itp.), to oczywisto - innej tam przecież nie było. Jednak także w Koronie po unii lubelskiej, a więc po przyłączeniu do niej Wołynia, Ukrainy, Zadnieprza, Podola bracławskiego — szybko polonizująca się kulturalnie i językowo magnateria i bogata szlachta tych ziem (Żółkiewscy, Koniecpolscy, Zbarascy. Potoccy, Za-sławscy, Wiśniowicccy, Sobiescy itp.) na skutek swej potęgi ekonomicznej wkrótce zdominowała, niemal zmonopolizowała życie polityczno Korony. W tej sytuacji polszczyzna kresowa z marginalnej odmiany językowej stała się odmianą wzorcową o w ielkim i wciąż rosnącym prestiżu społecznym. W równym stopniu przyczynili się do tego pisarze pochodzący z kresów — ich utwory upowszechniały różne kresowe właściwości językowe. Wprawdzie do XVII wieku główną rolę w życiu literackim odgrywała Małopolska, nic oznacza to jednak, byśmy nie mieli do tego czasu wielu wybitnych pisarzy wywodzących się z kresów — jak Jan Loopolita. Stanisław Orzechowski, Mikołaj Rej, Mikołaj Sęp Szarzyński, Andrzej Maksymilian Fredro, Szymon Szymonowie, Szymon i Bartłomiej Zinio-rowicowie i inni. Od początku XVIII wieku wzrósł udział pisarzy kresowych w ówczesnym życiu literackim, a w czasach stanisławowskich niemal je zmonopolizowali — z kresów wywodzili się

Franciszek Boh om ol cc, Franciszek Ksawery Dmochowski. Frań- 183 ciszek-Karpiński, Franciszek Dionizy KniażnińT'Hugo Kołłątaj,

Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, Julian Ursyn Niemcewicz, Grzegorz Piramowicz, Jan Potocki, Wacław Rzewuski. Tomasz Kajetan Węgierski i ińnT No a później, to' już powszechnie wiadomo: z kresów wywodzili się najwybitniejsi poeci i prozaicy romantyczni - Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Antoni Malczewski, Seweryn Goszczyński, Józef Bohdan Zaleski, Kornel Ujejski, Władysław Syrokomla, Maurycy Mochnacki, Aleksander Fredro, Henryk Rzewuski, Józef Ignacy Kraszewski, Józef Korzeniowski, Zygmunt Kaczkowski, Michał Czajkowski, Teodor Tomasz Jeż i inni; wielu wybitnych pisarzy pozytywizmu — Maria Konopnicka, Jan Lam, Eliza Orzeszkowa i inni; Młodej Polski -Stanisław Brzozowski, Gustaw Daniłowski, Artur Gruszecki, Tadeusz Rittner. Edward Słoński, Leopold Staff, Józef Weyssenhoff, Stanisław Witkiewicz, Gabriela Zapolska i inni; wreszcie dwudziestolecia międzywojennego i współczesnych — Tadeusz Borowski, Tadeusz Breza, Jerzy Broszkiewicz, Jan Brzechwa, Leopold Buczkowski, Michał Choromański, Kornel Filipowicz, Antoni Gołu-biew, Zbigniew Herbert, Kazimiera Iłłakowiczówna, Ireneusz Ire-dyński, Jarosław Iwaszkiewicz, Paweł Jasienica, Mieczysław Jastrun, Ryszard Kapuściński, Tadeusz Konwicki, Anna Kowalska, Urszula Kozioł, Maria Kuncewiczowa, Andrzej Kuśniewicz, Stanisław Jerzy Lec, Stanisław Lem, Włodzimierz Maciąg, Stanisław Cat-Mackiewicz, Kornel Makuszyński, Czesław Miłosz, Igor Neve-rly, Jan Parandowski, Ksawery Pruszyński, Jerzy Putrament, Aleksander Rymkiewicz, Bruno Schulz, Julian Stryjkowski, Tadeusz Sliwiak, Olgierd Terlecki, Melchior Wańkowicz, Kazimierz Wierzyński, Wiktor Woroszylski, Zbigniew Załuski i inni. Z kresów wywodziło się także wielu pisarzy drugorzędnych, łccz bardzo poczytnych, jak Maria Rodziewiczówna, Helena Mniszkówna, Tadeusz Dołęga-Mostowicz itp. Oczywiście kresowe właściwości językowe przejawiały się w utworach tych pisarzy w bardzo różnym (nieraz minimalnym) stopniu, w sumie jednak walnie się oni przyczynili do prestiżu polszczyzny kresowej.

Toteż już na przełomie XVI i XVII wieku obserwujemy pierwszy przejaw jej wpływu 'na normę języka literackiego. Jest to zastępstwo polskiego(c przez ruskie c. co najwcześniej i najwyraż-