skanuj0072

Epoka piśmienna - doba śrcdniopolska

-yja: kuchnia, msza, rola, historyja, liianijd, procesyja, racyjd ilp. Tc rzeczowniki, klóre w mianowniku miały -a (jasne, a więc z dawniejszego krótkiego), w bierniku. miały -ę (z dawniejszej nosówki krótkiej): (iwidzę) i/w»g, krowę, wodj?, nadzieję, szyję, zbroję, duszę, nędzę, w/eżg itp. Te rzeczowniki, klóre w mianowniku miały -<$ (pochylone, a więc z dawniejszego długiego), w' bierniku miały -4 (z dawniejszej nosówki długiej): (widzę) kuchnią, w/.^, rolą, his tory ją, litaniją, procesyja, racyją itp. W mianowniku różnica między rzeczownikami na -a i na -ń zacierała się w miarę zaniku d pochylonego w języku polskim i do połowy XVIJI._wicku została usunięta. W bierniku natomiast usuwanie różnicy między rzeczownikami na -ę i na -ą trwało dłużej, gdyż obie nosówki nadal w polszczyżnie istniały. Ostatecznie i ta różnica, pozbawiona oparcia i „uzasadnienia" w różnicy mianownikowej, została usunięta, definitywnie nastąpiło to jednak dopiero w dobie nowopolskiej.

W dopełniaczu liczby pojedynczej miękkotematow'ych rzeczowników samogłoskowych (zakończonych w mianowniku na -a) obok odziedziczonej, regularnej końcówki -e: dusze, nadzieje, prace, ziemie, studnie itp., pojawiła się u progu doby śrcdniopolskiej przeniesiona z deklinacji przymiotnikowej końcówka -ej: duszej, prącej, ziemiej, studniej, procesy jej, racyjej itp. (zgodnie ze stanem w' odmianie przymiotników końcówka ta przenikała też do celow-nika i miejscownika odmiany żeńskich rzeczowników' samogłoskowych). W XVII wieku pojawiła się w dopełniaczu końcówka -/(->'), przeniesiona z odmiany żeńskiej rzeczowników spółgłoskowych (kości, napaści, rzeczy, rozkoszy ilp.): duszy, nadziei, pracy, ziemi, studni, procesyi, racyi ilp. Rywalizacja między tymi końcówkami zakończyła się zwycięstwem końcówki -/(->■): vy początkach XVIII wieku wyparła ona ostatecznie przymiotnikową z pochodzenia końcówkę -ej, a w ciągu tego stulecia także pierwotną końcówkę -e.

W zakresie przymiotników i zaimków dobiegły jedynie końca procesy zapoczątkowane już w dobie staropolskiej, opisane w poprzedniej części. Pod koniec doby średniopolskiej i w pierwszych dziesięcioleciach nowopolskiej nastąpiły natomiast ważne zmiany w odmianie liczebników.

Przeobrażeniu uległa odmiana liczebnika dwa, dwie. Pierwotnie dwa było tylko formą rodzaju męskiego, natomiast w żeńskim i nijakim było dwie. Teraz przy rzeczownikach męskoosobowych 143 upowszechniła się forma dwaj, a w rodzaju nijakim zamiast dwie pojawiło się dwa jdwa lata, dwa wojska). W celowniku odziedziczona z prasłowiańskiego forma dwiema ustąpiła miejsca nowotworowi dwom, a w narzedniku obok dwiema pojawił się nowotwór dwoma.

Liczebniki 5-fO, 11-19. 20-40, 50-90, 100, 200-400 i 500-900 w mniejszym lub większym stopniu uległy' wpływowi odmiany liczebnika dwa, z jego końcówką dopełniacza i miejscownika (a później też innych jeszcze przypadków) -u)    7~) ' r

W dopełniaczu, celowniku i miejscowniku liczebników 5-10 (pierwotnie odmienianych jak żeńskie rzeczowniki spółgłoskowe: sześć, sześci, sześci, sześć, sześcią, sześć i jak kość, kości, kości, kość, kością, kości) ustaliła się w XVIII wieku końcówka -u. Poza mianownikiem i biernikiem (które w rodzaju niemęskoosobowym utrzymały się do dziś) jedynie narzędnik zachowywał jeszcze formę pierwotną: piącią, sześcią,- siedmią, ośmią itp. (-u obok nowotworu -oma pojawiło się tutaj później).

Liczebniki 11-19 (pierwotnie zestawienia typu trzy na dziesięcie, polem zrosty trzynadziesięcie, upraszczane na trzynadzieście, trzy-naćcie, trzynaście i odmieniające pierwszy człon: trzechnaście itp.) po okresie chaosu (liczne konkurujące z sobą nowotwory) w XVIII wieku ustaliły do dziś panującą odmianę typu trzynastu, piętnastu — z nieodmiennym członem pierwszym i końcówką -u w drugim.

Liczebniki 20-40 (pierwotnie dwa dziesięcie, trzy dziesięcie, potom dwadziesięcie i dwadzieście, trzydziesięci i trzydzieści — z odmianą pierwszego członu) ustaliły w XVIII wieku odmianę dzisiejszą — jedynie w narzędniku obok form typu trzydziestu, czterdziestu utrzymywały się nowotwory trzydziestą. czterdziestą.

Liczebniki 50-90 (pierwotnie pięć dziesiąt, sześć dziesiąt, potem pięćdziesiąt, sześćdziesiąt z pierwotną odmianą — jak kość — pierwszego członu) w XVIII wieku wprowadziły (poza narzęd-nikiem, gdzie wciąż się utrzymywały pierwotne formy typu sześ-ciądziesiąt) końcówkę -u,(sześciudziesi({ijzamiast pierwotnego sześ-cidziesiąt). Dzisiejsza odmiana tych liczebników ustali się dopiero w dobie nowopolskiej.

W odmianie liczebnika sio, obok pierwotnych form sto, sta, stu, sto, siem, ście (odmieniał się jak rzeczownik rodzaju nijakiego: dno,