skanuj0073

Epoka piśmienna — doba śrcdniopolska

Cel⁴⁰

tyOJry ty *Z

Drugą ważną zmianą w zakresie odmiany rzeczowników było ustalenie się w celowniku, narzędniku i miejscowniku liczby mnogiej -wspólnych końcówek dla rzeczowników wszystkich trzech rodzajów. W tych przypadkach kategoria rodzaju gramatycznego stała się więc kategorią czysto znaczeniową, pozbawioną właściwych sobie wykładników formalnych.

W celowniku liczby mnogiej polszczyzna odziedziczyła końcówki -om (.v4j7w/ćw, wilków, wozom) i -cm (niektóre miękkotemato-w'c: ludziem. dzieciem^konieni) dla rzeczowników męskich i nijakich oraz -am dla rzeczowników żeńskich (żonaw, motam, rzeczom). Po krótkim (w pierwszej połowie XVI wieku) okresie ekspansji końcówki -am, która szerzyła się na rzeczowniki rodzaju męskiego (kapłananr, koniom, pagórkom), ostatecznie w ostatnich dziesięcioleciach XVI i pierwszych XVII wieku jako wspólna końcówka rzeczowników wszystkich trzech rodzajów ustaliło się -om (sąsiadom, wilkom, wozom, ludziom, dzieciom, koniom, drzewom, żonom, cnotom, rzeczom itd.).

W narzędniku i miejscowniku liczby mnogiej ustaliły się końcówki właściwe pierwotnie rzeczownikom żeńskim dawnej deklinacji na -a. _

W narzędniku polszczyzna odziedziczyła z prasłowiańskiego końcówki -y(-i), -i(-y), -mi dla rzeczowników' męskich i nijakich (sąsiady, wilki, ojcy, laty, wolmi, obyczajni i. żołnierzmt) oraz -ami dla rzeczowników żeńskich na -a (żonami, stronami, cnotami) i -nu . dla rzeczowników' żeńskich na spółgłoskę (dłońmi, rzeczmi, nićmi). Od pojowy XVI wieku zaczęła się ekspansja końcówk(-ami,która ostatecznie wyparła niemal wszystkie pozostałe. Proces ten trwał właściwie do końca doby średniopolskiej. Do dziś końcówkę -mi zachowały tylko nieliczne rzeczowniki miękkotematowe (ludźmi, gośćmi, dłońmi, nićmi itp.), a końcówka -y(-ij, pierwotnie najczęstsza końcówka rzeczowników' rodzaju męskiego i nijakiego, utrzymała się tylko szczątkowo w utartych wyrażeniach: przed łaty, dawnymi czasy, innymi słowy.

Wreszcie w* miejscowniku polszczyzna odziedziczyła z prasłowiańskiego końcóu^rkę -ech dla rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego (o sąsiedziech, w grzeszech, w feciech), a w średniow ieczu dla tychże rzeczowników pojawiła się niezupełnie jasnego pochodzenia końcówka -och (w> krajoch, o uczynkach). Gdy chodzi o rzeczowniki rodzaju żeńskiego, polszczyzna odziedziczyła koń- 141 cówkę -ach dla rzeczowników na -a (o żonach, na ziemiach) i -ech dla rzeczowników na spółgłoskę (w głękokościech, o postaciech). Przejściowo szerzyła się leż lulaj z rzeczowników męskich i nijakich końcówka -och {o kuźniach, o rzeczoch). Zwycięska ekspansja końcówki -ach zaczęła się już w średniowieczu, na sile przybrała jednak od. połowy XVI wieku. Do końca tego stulecia wyparła zupełnie końcówkę -och, a do końca doby średniopolskiej — ostatecznie też końcówkę -ech. Dziś -ach jest w miejscowniku liczby mnogiej wyłączne dła rzeczowników wszystkich trzech rodzajów (-ech utrzymało się tylko szczątkowo w kilku nazwach krajów mających formę liczby mnogiej: w Niemczech, we Włoszech, na Węgrzech).

Poza tymi dwoma procesami (powstanie rodzaju męskoosobo-wego i ustalenie się końcówek wspólnorodzajowych w kilku przypadkach liczby mnogiej) w obrębie rzeczowników męskich i nijakich w miejscowniku liczby pojedynczej rzeczowników o temacie na k, g, ch wyszła z użycia (w XVI wieku) regularna (por. o sasiedzie, na wożie~na ]biociew lesie itp.) końcówka/-epo człowiece, na języce, w ohłoce, o Bodze, w grzeszą, usunięta przez końcówkę -/^właściwą rzeczownikom miękkotematowym (o paziu, na koniu, w ćwiczeniu itp.). Nowa końcówka była w odniesieniu do rzeczowników na k, g. ch wygodniejsza, gdyż usuwała wymianę spółgłoskową (człowiek — o człowiece a człowiek — ó człowieku, Bóg — o Bodze a Bóg — o Bogu itp.).

W obrębie rzeczowników żeńskich zanik iloczasu spowodował / rozszczepienie formy mianownika i biernika liczby, pojedynczej rzeczowników o dawnym temacie na -a-, -ja-. W mianowniku pojawiły się na przełomie XV i XVI wieku dwie końcówki: -a i -a (pochylone). Końcówkę -a miały wszystkie rzeczowniki twardote-matowe (tzn. o dawnym temacie na -a-) i niektóre miękkotematowe (ogólnie mówiąc te, w których -ja- następowało po spółgłosce lub po samogłosce nic podlegającej kontrakcji): żona, krowa, ręka, woda, nadzieja, szyja, zbroja, owca, dusza, nędza, wieża itp. Końcówkę -a miały pozostałe miękkotematowe (ogólnie mówiąc te. w których przed -ja- występowało i lub b, gdzie więc w wyniku kontrakcji grup -ija-, -bja- powstało regularnie ii (długie), a z niego ii — a także wszystkie rzeczowniki zapożyczone (/ łaciny)-na -ija,