skanuj0076

Epoka piśmienna — doba śrcdniopolska____

148 datkowcgo określenia, które wraz z imieniem wystarczająco identyfikowałoby jego nosiciela. Najwcześniej dała ona o sobie znać -zc względów prawno-gospodarczych w kręgach bogatego mieszczaństwa. Toteż nazwisko mieszczańskie zaczęło się ustalać już pod koniec doby staropolskiej. Najczęściej nazwiskiem stawało się tutaj określenie patron i rniczne (utworzone od imienia ojca), np. Par-koszowic «syn Parkosza», Klonowie «syn Klona», Szymonowie «syn Szymona» itp. Gdy takie określenie stało się dziedziczne (np. ojciec Wach (skrócenie od Wacław, Wawrzyniec itp.) — syn Jan Wacho-wic — wnuk Michał Wackowie, a nie Janowic), możemy mówić o nazwisku w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. W wieku XVII formant patronimiczny -ic, -owić, -ewic zmienił się pod wpływem ruskim na -icz, -owicz, -ewicz (odtąd nazwiska z czysto polską postacią formantu, jak np. Staszic «pierwotnie syn Stacha lub Stasza», trafiają się już. tylko wyjątkowo).

Wick XVI jest okresem ustalania się nazwiska szlacheckiego. Tutaj wykształciło się ono głównie z dawniejszych określeń odmicj-scowych typu Janko z Czarnkowa, Wojciech z Brudzewa, Zawisza z Garhowa itp. Odmiejscowe wyrażenia przyimkowe zmieniły się w przymiotniki: z Czarnkowa Czarnkowski, z Brudzewa — Bru-dzewski, z Garhowa Garbowski. z Dąbrowy — Dąbrowski, ze Zborowa - Zborowski itp. W XVI wieku takie przymiotniki odmiejscowe stały się dziedziczne, a więc stały się nazwiskami w dzisiejszym tego słowa znaczeniu (choć bywały jeszcze wypadki ich zmiany wraz ze zmianą posiadłości: znany i zasłużony pisarz Marcin Bielski nazywał się zrazu Wolski, od wsi Wola - Bielskim nazwał się, gdy kupił wieś o nazwie Biała).

Chłopi, ze względu na nikły udział w życiu społecznym, długo obywali się bez nazwisk. Jeśli we wsi powtarzały się imiona chrzestne, ich nosicieli identyfikowano dodatkowymi określeniami (o charakterze nazwiskowym), utworzonymi od w;yrazów pospolitych (np. Wojciech Marchewka «rudy», Wojciech Rataj «oracz, parobek», Wojciech Kulas «kulawy» itp.). Dziedziczne nazwisko chłopskie zaczęło się kształtować dopiero w XVIII wieku, a w znacznej mierze chłopi przybierali nazwiska dopiero w wyniku przymusu administracyjnego wprowadzonego przez rządy państw zaborczych w XIX wieku.

Oczywiście z tego, co już powiedzieliśmy, nie wynika bynaj-

mniej, że nazwiska na -icz, -owici, -ewicz to nazwiska mieszczan- 149 skie, na -skL -chi — szlacheckie, a odapelatywne (utworzone od wyrazów pospolitych) — chłopskie. Stwierdziliśmy tylko, że pierwotnie głównym (lecz nie wyłącznym) źródłem nazwisk mieszczan były określenia patronimiczne (utworzone od imienia ojca), szlachty — określenia odmiejscowe, a chłopów — odapelatywne. Stan taki jednak wkrótce uległ zmianie. Z jednej strony część szlachty nosiła od początku nazwiska odapelatywne. Gromadzą takie nazwiska żartobliwe wierszowane „herbarze”. Niektóre z nich zawierają dziesiątki, nawet setki odapelatywnych nazwisk noszonych przez szlachtę, np. zatytułowany po łacinie (Compendii selectorum nobi-liwn Poloniae ąuorum cognomina non finiuntur in -ski oblata) żartobliwy wpis do księgi sądowej:

[...] Tureccy Firlej, Rej,

Szlachta to, hej, hej,

Struś, Czyż, Kos, Polacy Ludzie to są, nie płacy [...]

Ostroróg, Skarbek, Chwalibóg Ba, zacna to szlachta, da-li bóg [...]

Terembeki i Szembeki,

Już szlachta polska na wieki [...]

Prondo ta, Morawiec z Zarębą,

Szlachta polska całą gębą.

Duninów wszak znacie I Tarłów w senacie (...)

lub Herbarz szlachty wierszem opisany:

(...) Chrząszcz, Lis, Sokół, Struś, Kos, Dzik, Odyniec,

Łoś, Wilczek, Kozioł, Zając, tych pełny zwierzyniec (...)

Jelec, Jawojsz, Hrabianka, Konopka, Papara,

A Kiszka, Strzała, Wąż, Wężyk to już szlachta stara [...] Wyszotrawka. Zaremba, Szczuka, Soczko, Karsza,

Wrzosek, Zbrożek, Skorupka, to też szlachta starsza,

Ożga, Wyżga, Olizar, Mniszek, Mier, Orzeszko,

Pełka, Pausza, Wessel, Odrowąż, Meleszko,

Wąsowicz, Pociej, Radziwiłł, Sapieha, Łaszcz, Tarło,

Tych imię nieraz Polskę w złym przypadku wsparło (...)