skanuj0084

Epoka piśmienna doba śrcdniopolska

164 niemal trzystuosobowego dworu. Później znaleźli w Polsce schronienie włoscy innowiercy, z Faustem Socynem. głównym ideologiem.^arian, na czele. Wszystkie te czynniki zrodziły włoska modę językową. Miała ona charakter elitarny: włoski był popularny głównie w środowisku dworskim i w środowisku absolwentów włoskich uniwersytetów (a byli wśród nich tacy wybitni pisa-rze-humaniści, jak Jan Kochanowski czy Łukasz. Górnicki). Te okoliczności zdecydowały o charakterze włosJcicJb-zapożyczeń .wyrazowych w polszczyźnic: dotyczą one głównie strojów, życia dworskiego i towarzyskiego, kucłmi, ogrodnictwa, sztuk i.wojennej ' (zwłaszcza w dziedzinie inżynicryjno-fortyfikacyjncj), bankowości, a później przede wszystkim sztuk pięknych... Oto garść przykładów: cintykamera «przedpokój)), aniypasj «przekąska», bandera, bandyta, fbaiikjbankiet, barka, bastyjon, bomba. cera, dzianet «rodzaj konia», fontanna, forteca, jbza «sposób», !raszka, gracy ja. impreza, in-dzienier «inżynier)>, kalafijor, kalarepa, karczoch. karoca, katafalk. kawalkata, koral, kredyt «zaufanie». marcepan, maszkara, pałac, parapet, pompa «przepvch», skarpa, speza «wydatek», sałata, szpada, szparagi, szpinak. sztylet, tort, tulipan, zbir itd.

Moda włoska, cfioć już słabnąca, utrzymywała się jeszcze w wieku 'XVII. Podtrzymywały ją włoskie wpływy literackie (przekład Gofreda Tassa pióra Piotra Kochanowskiego, tłumaczenia włoskich liryków barokowych), działalność włoskich artystów, zwłaszcza architektów (Trcvano, Locci. Catcnaci, Ferrari, Fon-tana), wojaże i peregrynacje do Włoch, żywe związki polityczne z Rzecząpospolitą Wenecką (potencjalnym, a nieraz i czynnym sojusznikiem w wojnach z Turcją). W XVIII wieku moda włoska wygasła jako zjawisko społeczno-językowe. Wpływ języka włoskiego utrzymywał się jednak nadal w zakresie słownictwa związanego ze sztuką, zwłaszcza muzyką i sztukami plastycznymi. Jeszcze w początkach doby nowopolskiej w otoczeniu Stanisława Augusta artyści włoscy (Bacciarelli, Canaletto. Merlini, Lampi i inni) przeważali nad francuskimi. Najgłośniejszym architektem okresu Królestwa Kongresowego był Włoch Antonio Corazzi, m.in. twórca Teatru Narodowego w Warszawie. A włoska opera utrzymywała aż do początków XX wieku przodującą pozycję w Huropic. Toteż zapożyczenia włoskie w zakresie słownictwa związanego ze sztuką przenikały do polszczyzny także w dobie nowopolskiej:’ akwarela,

aria, baryton, belweder, cytadela, estrada, kancona, koloratura, mąjolika, miniatura. pastele, porcelaną, serenada, sonata, sopran, szkic_% tenor, terakota, wiolonczela itp.

165

Związki kulturalne z Francja do XV wieku włącznie były zbyt luźne i. w zbyt dużym stopniu pośrednie (przez Pragę i Budę), by mogło to pozostawić ślady w języku. Wprawdzie przeniknęły w tym okresie do polszczyzny wyrazy etymologicznie francuskie, lecz droga ich wiodła przez niemiecki i czeski (np. francuskie arąuiere «miejsce dla łuczników» — niemieckie er&cr «występ, ganek» czeskie nrfcćr — polskie alkierz):■

W X YLwieku związki Z Francją wyrfl.żaip się nasiliły — wyhAr Fłenryka Walęzego .na króla Polski, wyjazdy magnatów i szlachty do Francji (Zamoyski, Kochanowski, Radziwiłłowie. Myszkowscy, Jakub Sobieski), przyjazdy pierwszych Francuzów do Polski (m.in. autor pierwszej gramatyki polskiej Piotr Statorius-Stojeński). Toteż z XVI wieku pochodzą pierwsze zapożyczenia francuskie w języku polskim: artyszak «karczoch», braceló/ T<b ra n s o 1 c t a », «straż przyboczna», Jiugonot, kamizela, lazaret. muszkiet, parlament, pasport, perfumy, /;//<?/ «wprowadzający statek do portu)), prezenty prezydent «przełożony miasta>>. /Y/£/'c/y soldat «żoł-nierz» itd.

Wyraźne ożywienie i zacieśnienie związków z Francją nastąpiło w połowie XVII wieku w wyniku małżeństwa Władysława IV z Marią Ludwiką Gonzagą. Królowa odegrała wielką rolę w propagowaniu francuszczyzny w języku, obyczaju, stroju, zwłaszcza kobiecym. Propagatorkami wpływów francuskich były też sprowadzone do Polski wizytki i sakrament fci.' Francuszczyzna utrzymała swoją pozycję na dworze także za czasów Jana III i Marysieńki Dwór królewski naśladowały największe dwory magnackie, ogół szlachecki natomiast był do francuszczyzny nastawiony niechętnie, fu przenikały jedynieWyrazy francuskie z zakresu wojskowości, na skutek rosnącego znaczenia cudzoziemskiego autoramentu w wojsku Rzeczypospolitej. Toteż siedemnastowieczne zapożyczenia francuskie dotyczą życia dworskiego, stroju i wojskowości: aprosz «pod-kop», artyteryja, bandolel, baialija, brygada, dama, dragon, flanki, fort, furaż «żywność dla wojska», galant, gawot. gorset, konipliment, kordegarda, £hy?/, maruder, menuet, metresu. mina, parol, peruka, pistolet, reduta. serwet(b)q, szarża «ranga wojskowa)) itd.