skanuj0078

Epoka piśmienna — doba śrcdniopolska

152 w takich konstrukcjach ewoluowała od liczby mnogiej: pięć mądrych [panien) nabrały oleju: dwieście biskupów napominali do liczby pojedynczej (w czasie przeszłym w rodzaju nijakim): Turków padło sześć tysięcy; mijało lat ośmdziesiąt. W przypadkach innych niż mianownik i biernik pierwotny związek rządu; piąci mężów, w ośmi lat itp. został zastąpiony związkiem /gody.pięciu mężom, w ośmiu łatach, z pięciu rotmistrzami, pięciu godzinami, w dziesięciu pułkach.

W dobie średni opolskiej wyszedł z użycia narzędnik w funkcji dopełnienia orzekającego: usiadł panem na Włoszech; swym go witał zbawicielem — zastąpiony wyrażeniem jako + mianownik: witał go jako swego zbawiciela. Trwał nadal zapoczątkowany w dobie staropolskiej proces zmian w zakresie formy dopełnienia wielu czasowników i przymiotników: rządzić kogo \wb-co {jako wódz lud rządziłem wybrany) — polem rządzić kim lub czym: wzgardzić kogo lub co (węgierskie wzgardził panowanie) — potem wzgardzić kim lub czym: rozmiłować się kogo lub czego (rozmiłujcie się języka swe-go) — potem rozmiłować się w kim lub czym: wierzyć kogo lub co (wierzym on wielki artykuł wiary naszej) — potem wierzyć w kogo lub co: szydzić kim lub czym {szydzi królmi) — potem szydzić z kogo lub czego: daleki czego {żalu. grzechu, kłopotu daleki) — potem daleki od czego: wolny czego {wołen strachu śmierci) potem wolny od czego: wdzięczny czego {wdzięczny przyjęcia) — polem wdzięczny za co; zemścić się czego {zemścił się tych zbrodni) potem zemścić się za co: chcieć czego po kim {tegoż po swym królu chcemy) — potem chcieć czego od kogo; omylić się na czym {iż się na tym nie omylił) — potem omylić się w czym; grać w coś {gra w muł tank i; gram iv fujarkę) — potem grać na czymś; skłonić kogo na co {papież nie skłonił króla na traktaty) — potem skłonić kogo do czego; popisać się z czym {z nauką się popisał, ale nie z rozsądkiem) — potem popisać się czym; pragnąć na co {pragnie na cudze dobro) — potem pragnąć czego; ufać w kogo {nie ufaj w cyruliki, nie ufaj w dok tory) — potem ufać komu; wspomionąć na kogo lub co {na was wspomionę) — potem wspomnieć kogo lub co itp.

W zakresie okoliczników zwraca uwagę wychodzący z użycia miejscownik (bez przyimka) w funkcji okolicznika czasu: zimie «w zimie, zimą», lecie «w lecie, latem», wieśnie «na wiosnę. wio$ną». Były to ostatnie wypadki użycia miejscownika bez przy-

imka. Odtąd w tym przypadku rzeczownikowi obligatoryjnie towarzyszy przyimek.

53

W dobie średniopolskicj wyszły z użycia niektóre spójniki, a na ich miejsce pojawiły się nowe. Wygasły m.in.:c^żj«jeśii nic» w funkcji warunkowej: rzadko mówiła, ałiż tego barzo była potrzeba; gdyż «gdy, kicdy» w funkcji czasowej: gdy żem poczuł tak wielką żądzą tych twoich sług, nie mogłem sic wstrzymać; jedno «ale» w funkcji przeciwstawnej: cóż inego jest wzgardzić Bogiem, jedno nie wzgardzić prawdą; niźłi «zanim>> w funkcji czasowej: łby sobie pierwej o wieżę naszą potłuczecie, a niźłi nas na niej dobędziecie;; więc «i, oraz» w funkcji łącznej: naprzód wiosna, wiec łato, po tym jesień, więc zima; Klorynda go wprzód witała, więc drudzy panowie, więc dwór i królewscy ludzie i Id. Przykładem nowych nabytków może być zapożyczony w XVI wieku z czeskiego spójnik przyczynowy ponieważ, do dziś noszący na sobie piętno wyrazu książkowego, nie używanego w polszczyźnie potocznej.

Najbardziej zwracającym uwagę przejawem wpływu łaciny na składnię języka polskiego jest konstrukcja accusafiw us - e.um_ i n fi n i t i yo. Polega ona na tym, że po czasownikach oznaczających postrzeganie, myślenie, mówienie, chęć, wolę, prośbę, zezwolenie, stan duchowy itp. (pierwotnie w łacinie po tzw. verba dicendi et sentiendi czasownikach mówienia i odczuwania) poboczne zdanie dopełnieniowe zostaje zastąpione swego rodzaju równoważnikiem zdania złożonym z biernika (odpowiadającego podmiotowy zdania dopełnieniowego) i bezokolicznika (odpowiadającego jegrj orzeczeniu). Z rzadka konstrukcja accusativus cum infmitivo trafiaj ła się już w dobie staropolskiej, ale jej upowszechnienie przypada ną wiek-XVJ—- okres rosnącej znajomości klasycznej łaciny: widząc go już być w męskich leciech (= widząc, żc on już jest /był/ w męskich latach), zaczęte dzieło widząc być chwalebne (= widząc, że zaczęte dzieło jest /było/ chwalebne); znając cię być stwórcą (= wiedząc, że jesteś stwórcą); znajduje być najlepszą rzeczpospolitą królestwo nad ine (= widzi, że królestwo jest /było/ najlepszą rzecząpospolitą) Ud. Liczne przykłady tej konstrukcji znajdujemy w utworach Marcina Bielskiego, Stanisława Orzechowskiego, Łukasza Górnickiego, Cypriana Bazylika, Macieja Stryjkowskiego, a w pierwszej połowie XVII wieku w utworach Joachima Bielskiego, Szymona Starowolskiego, pisarzy politycznych czasów rokoszu Zebrzydow-