SNV36602

■■i

381

OŚWIECI! NI U

nym i pomulc/itNowym prawom natury, terenem aktywności intelektualnej w tym okrenie stał się pr/oilo wszystkim obszar niemiecki; na nim wykształciły się dążeniu związane z umysłowym ruchem „burzy i naporu” oraz powstała filozofi-czna twórczość Kanta, która — choć zakorzeniona mocno w tradycji oświecenia - najbardziej decydująco przyczyniła się do rozpadu właściwej tej formacji wizji świata i człowieka.

Na płaszczyźnie historycznej wydarzeniem, któro rozpoczęło kryzys formacji, była rewolueju francusku. Wszystkim tym, którzy poczuli się przez nil) zagrożeni, uświadomiła ona, że właśnie ku bezkompromisowemu zburzeniu dawnego porządku konsekwentnie zmierza oświecenie. Ci wszyscy natomiast, w których imieniu i interesie rewolucja się dokonała, doznali zawodu, gdyż nic przyniosła ona - jak togo oczekiwano — rozwiązania wszelkich trudnych problemów społecznych. Co więcej, ujawniła cały szereg problemów nowych. W Polsce do wspomnianych doświadczeń doszła jeszcze klęska rozbiorów. Spowodowała ona dezaktualizację wywoławczego hasła polskiego oświecenia, jakim była walka o „naprawę Rzeczypospolitej”. Zastąpiło je pytanie, Juk Polacy mogą wybić się na niepodległość?” Stało się ono naczelnym problemem całego polskiego wieku XIX, ale pokolenia rozpoczynające działalność społeczno-kulturową w 1. 20-tych usiłowały znaleźć na nic odpowiedź wspartą na odmiennych niż oświeceniowe założeniach filo-zoficzno-światopoglądowych.

Zarówno krytyka wartości oświecenia na płaszczyźnie filozoficznej, jak i — szczególnie — nowe doświadczenia historyczne doprowadziły do załamania się przekonań, iż człowiek — kierując się swym własnym rozumem — może i powinien organizować swoje życie i historię. Wpłynęło to na zachwianie struktury istniejącej formacji. Pojawiające się nowe problemy wyma-guły przy ich dyskutowaniu i rozwiązywaniu nowej upuratury pojęciowej, innego języka. One też wyłoniły wkrótce nowe hierarchie wartości. Rozpoczęło się kształtowanie nowej formacji kulturowej.

Lit.: W. Smoleński, Przewrót umysłowy w Police wieku XVIII, 1891 (wyd. 3, 1949); Z. Lempicki, Renesom, oświecenie, romantyzm, 1923 (przedr. w: Wybór pism, t. 1, 1966); K. Wojciechowski, Wek oświecenia, 1926; L. Mornet, La Pensie Jran-ęalse au XVIII* tlicie, 1926; B. Groethuysen, Dle Entttehung der biirgerllchen Welt und Lebensamchauung In Frankrelch, u 1 2, 1927-1930; G. Cussiror, Dle Phllosophlc der Aufkldrung, 1932 (oraz przekłady angielski i francuski); P. Hazard; Kryzys świadomości europejskiej 1680-1715, 1974 (wyd. franc. 1933); Myśl europejska w XVIII wieku. Od Monteskiusza do Lessinga, 1972 (wyd. franc. 1946); T. Mikulski, Ze studiów nad oświeceniem. Zagadnienia I fakty, 1936; F. E. Manuel, U iródel współczesnego religioznawstwa (The Elghteenth Century Confronts the Gods), 1973 (wyd. limeryk. 1939); B. Buczko, Wstęp do: Filozofia francuskiego oświecenia, 1961; J. Fubre, Lumiires et romantlsme. Energie et nostalgie. De Rousseau ó Mickiewicz, 1963; J. Starobin-ski, L‘lnventlon de la llberti 1700-1789, 1964; E. Adler, Johann Gottfrled Herder I oświecenie niemieckie, 1963; R. Pomeau, L'Europę des Lumiires, 1966; P. Gay, The Enllghtenment: an Interpretatlon. The Rlse of Modern Paganlsm, 1966; J. Nowak--Dlużowski, Z historii polskiej literatury l kultury, 1967, s. 72-106; B. Suchodolski, Rozwój nowożytnej filozofii człowieka, 1967; Oświecenie, oprać. Z. Libera, 1967; Z. Libera, Problemy polskiego oświecenia. Kultura i styl, 1969; R. Wołoszyński, Ignacy Krasicki Utopia I rzeczywistość, 1970; Problemy proswieszczenja w miro-woj litleraturle, red. C. B. Turajew, 1970; Polska w epoce oświecenia. Państwo, społeczeństwo, kultura, red. B. Leśnodorski, 1971; M. Duchet, Anthropologie et histoire au siicle des Lumieris, 1971; P. Chaunu, La Cioillsation de 1'Europe des Lumiires, 1971; (przekład polski 1989); Z. Libera, Życie literackie w Warszawie w czasach Stanisława Augusta, 1971; M. Klimowicz, Oświecenie, 1972; G. Gusdorf, Dieu. la naturę, 1‘homme au siicle des Lumiires, 1972; Naissance de la conscience romantiąue au siicle des Lumieres, 1976; Quest-ce que les Lumiires, „Dix-huitieme siećle”, 1978, nr 10; Les Lumiires en Hongrie. en Europę Centrale et en Europę Orientale, 1984; Z. Libera, Wiek Oświecony, 1986; Dibut et fin des Lumiires en Hongrie, en Europę Centrale, et en Europę Orientale, 1987; La Pologne et la Hongrie au siicle des Lumiires, red. L Hopp, Z. Sinko, 1988.

Janusz Maciejewski