Syst Finansowy92 93

wał przez swoje oddziały typowe funkcje monobanku, a przedsiębiorstwa państwowe były związane z oddziałami banku centralnego. Nie stworzono więc podstaw konkurencji w ramach stosunków bank - podmioty gospodarcze.

Rzeczywisty przełom w polskiej bankowości nastąpił w 1989 r. Ustawa o wprowadzeniu nowego prawa bankowego¹⁵ i ustawa o Narodowym Banku Polskim¹⁶ przesądziły o uczynieniu Narodowego Banku Polskiego bankiem pełniącym właściwe dla stosunków rynkowych funkcje banku państwa, banku emisyjnego oraz banku banków, z umiejscowieniem w jego strukturze nadzoru bankowego.

Rezultatem dążenia do stworzenia dwuszczeblowego systemu bankowego było wydzielenie z NBP 9 banków państwowych, które powstały na bazie największych oddziałów okręgowych i które, zgodnie z przyjętą formułą, rozpoczęły działalność jako banki uniwersalne. Miały one rozległą sieć oddziałów operacyjnych, również poza terenem macierzystego obszaru. Dysponowały swobodą w sferze decyzji dotyczących czynności bankowych, a także stosunków z klientami. Zerwano z zasadą przypisywania przedsiębiorstwa do banku, stworzono podstawy działania banków i przedsiębiorstw na zasadach podmiotów konkurencyjnych.

Nastąpiło zliberalizowanie warunków powstawania nowych banków, w tym również — a nawet przede wszystkim — banków prywatnych w formie spółek akcyjnych (krajowych i zagranicznych).

Powstały wówczas dwupoziomowy system doprowadził do zmiany charakteru stosunków między NBP a bankami komercyjnymi. Bank centralny, uzyskując status banku banków w rozumieniu rynkowym, został wyposażony w klasyczne instrumenty ekonomiczne, zapewniające realizację założeń polityki pieniężno-kredytowej. Dotychczasowe metody administracyjne stosowane przez NBP, polegające na dyrektywnym regulowaniu działalności swoich oddziałów (np. pułapy kredytowe, określenie wysokości stóp procentowych od depozytów i kredytów) zastąpiono takimi instrumentami, jak: stopy procentowe banku centralnego, rezerwy obowiązkowe, operacje otwartego rynku, kurs walutowy. W celu zapewnienia stabilności systemu bankowego wyposażono NBP w uprawnienia w sferze nadzoru nad bankami komercyjnymi.

Stworzone dzięki nowemu ustawodawstwu bankowemu podstawy rzeczywistego rozwoju dwuszczeblowego systemu bankowego wzmocniono zmianami o charakterze ustrojowym. Polska weszła na drogę budowania gospodarki rynkowej. Proces transformacji w kierunku gospodarki rynkowej, połączony z realizacją programu stabilizacyjnego z 1990 r. (plan Balcerowicza), stworzył nie tylko warunki do działań wyznaczonych przez nowe uregulowania dotyczące zarówno banku centralnego jak i banków komercyjnych, lecz także wzmocnił pozycję sektora bankowego w realizacji zadań gospodarczych i stał się impulsem tworzenia systemu finansowego, w którym dominującą rolę odgrywa sektor bankowy.

Niewątpliwie w procesie tym główną rolę przypisano bankowi centralnemu — NBP. Zgodnie z ustawą o NBP z 31 stycznia 1989 r. podstawowym celem NBP

¹⁵    Ustawa z 31 stycznia 1989 r. — prawo bankowe. Dz. U. 1989, nr 4, poz. 21.

¹⁶    Ustawa z 31 stycznia 1989 r. o Narodowym Banku Polskim, Dz. U. 1989, nr 4, poz. 22.

stało się umacnianie polskiego pieniądza. Realizacja tego celu stworzyła dogodne warunki do udziału NBP w kształtowaniu polityki gospodarczej państwa oraz w jej realizacji. Przejawiało się to w przygotowywaniu przez NBP projektów założeń polityki pieniężnej, które następnie, po przyjęciu przez Sejm i zapewnieniu zgodności z kierunkami polityki gospodarczej państwa, były realizowane przez bank centralny.

NBP wykonując czynności licencyjne i nadzorcze zaczął czuwać nad prawidłowym funkcjonowaniem i rozwojem systemu bankowego.

Stając się władzą monetarną kraju NBP mógł realizować interesy państwa w zakresie współpracy z międzynarodowymi instytucjami bankowymi i bankami zagranicznymi. W sensie operacyjnym działalność NBP objęła emitowanie znaków pieniężnych, udzielanie kredytów bankom komercyjnym oraz posługiwanie się w realizacji założeń polityki pieniężnej instrumentami tej polityki, przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych, organizowanie obrotu walutami obcymi, wykonywanie bankowej obsługi budżetu państwa.

Niezależność NBP została zapewniona w wymiarze personalnym, decyzyjnym i finansowym. Prezesa NBP powołał Sejm na wniosek Prezydenta na okres 6 lat. Natomiast odwołanie Prezesa NBP przed upływem kadencji mogło nastąpić tylko w razie: zrzeczenia się wykonywania obowiązków, utraty zdolności pełnienia obowiązków na skutek długotrwałej choroby, skazania wyrokiem sądu za popełnienie przestępstwa, orzeczenia Trybunału Stanu zakazu zajmowania kierowniczych stanowisk. Niezależność w wymiarze decyzyjnym przejawiała się w podejmowaniu głównie samodzielnych decyzji dotyczących realizacji uchwalonych przez Sejm założeń polityki pieniężnej. Niezależność w wymiarze finansowym znalazła wyraz w uprawnieniach dotyczących funduszy własnych: statutowego, rezerwowego, środków trwałych, oraz funduszy specjalnych.

Akcentujemy sprawę niezależności banku centralnego przy omawianiu podstawowych kierunków zmian w polskim systemie bankowym, gdyż stopień i zakres owej autonomii w warunkach gospodarki rynkowej jest miarą znaczenia realizowanej przez bank centralny polityki pieniężnej w polityce gospodarczej kraju. W sensie instytucjonalnym jest jednocześnie odzwierciedleniem kierunku i charakteru przeobrażeń w systemie ekonomicznym, a w szczególności w systemie finansowym.

2.2.2. Stan polskiego systemu bankowego

Status Narodowego Banku Polskiego

Analizę dotyczącą obecnego stanu polskiego systemu bankowego rozpoczniemy od stwierdzenia, że dynamiczny rozwój gospodarczy, rosnące wymagania rynków finansowych, zwłaszcza konieczność sprostania wyzwaniom związanym z niezbędnymi dostosowaniami zasad funkcjonowania systemu bankowego do wymogów Unii Europejskiej, a także coraz większy i widoczny wpływ czynników i tendencji związanych z globalizacją i liberalizacją międzynarodowych stosunków finansowych, spowodowały w 1997 r. zmianę ustawodawstwa bankowego.

93