utopia1

SINA LIT

UTOPIA

599

l/sfna literatura (ang. orał literaturę, fr. lit-tłrature orale, rtiem. mundliche Literatur, rot. itwttw Aumepamypa) — literatura powstająca ber przekazu piśmiennego, przekazywana z ust (to ust. dopiero później zapisywana. Wyróżnić można jej cztery podstawowe dziedziny: 1. tradycyjna u.l., na którą składa się przede wszystkim twórczość folklorystyczna (-* folklor) oraz te archaiczne gatunki lit. (np. -*■ epos), które uformowały się przed powstaniem lit. pisanej. Utwory należące do u.l. przekazywane są przez wykonawców (np. -»rapsodów), którzy w zasadzie nie reprodukują tekstu w kanonicznej wersji (wersja taka nie istnieje), ale respektują jego zasadnicze elementy, posługują się utrwalonymi schematami rytmicznymi, -*» formułami, topiką (-* loci com-munes), w wypadku zaś utworów fabularnych zachowują ogólny zarys zdarzeń. U.l. ma charakter w wysokim stopniu skonwencjonalizowany, składa się z elementów gotowych, w wypadku utworów poetyckich często jest przekazywana łącznie z muzyką; 2. różnego typu wypowiedzi retoryczne (np. przemówienia parlamentarne i sądowe), stanowiące ważny czynnik zwłaszcza dawnego życia publicznego, operujące ujęciami właściwymi żywej wypowiedzi (np. bezpośrednimi zwrotami do słuchaczy) i zapisywane dopiero wtórnie; 3. utwory lit. o różnej strukturze gatunkowej, tworzone w momencie wypowiadania w obecności słuchaczy i związane bezpośrednio z sytuacją, w jakiej powstają (często pod impulsem chwili); klasycznym przykładem tej odmiany ul jest -♦ improwizacja; 4. wszelkiego typu drobne formy lit lub paraliterackie tworzone żywiołowo w toku codziennego życia, jak potoczne opowiadania, żarty, dowcipy, tracące często w zapisie to, co jest dla nich konstytutywne. Ul oddziaływa na piśmiennictwo nie tylko dzięki temu, że w jej obrębie kształtują się te formy wypowiedzi, które następnie do niego przenikają; lit. pisana naśladuje właściwymi sobie środkami formy ul, naśladowanie owo stanowi jeden z elementów jej znaczeniowego wyposażenia (-* mi-metyzm formalny). Jest to zjawisko charakterystyczne np. dla różnego typu form poetyckich odwołujących się do retoryki, np. -* ody nawiązującej do uroczystego przemówienia, -* gawędy, -» monologu wypowiedzianego. Inna nazwa: oralna literatura.

Lit.: A. B. Lord, The Singer ofTales, 1960; H. Jason, A Multidimensional Approach to Orał Literaturę, „Current Anthropology" 1969, nr 4; J. Bari miński, O języku folkloru, 1973; R. Kellogg.

Ora! Literaturę, „New Literary History” 1973. t. V, nr 1; R. Finnegan. Orał Poetry, 1977; Patterns in Orał Poetry, 1977; L. Bellenger. L‘expression orale, 1979; P. Zumthor, Pour la poetiąue de la robc, „Poetique” 1979, nr 40; Tekst ustny — texte orał, red. M. Abramowicz, J. Bartmiński. 1989;

0    literaturze ustnej, „Pamiętnik Literacki” 1990, z. 1 i 2 (tu m.in. prace R. Kelloga, H. Jason, A. B. Lorda, W. D. Stempela, W. J. Onga, E. A. Havelocka. P. Zumthora); W. J. Ong, Oralrtość

1    piśmienność, 1992. mg

Uta zob. Tanka

Utopia (< gr. ou = nie + topos = miejsce; ang. utopian literaturę, fr. utopie, niem. Utopie, rot. ymonun) — gatunek -* dydaktycznej literatury, którego nazwa pochodzi od tytułu łacińskiego dzieła Tb. Morusa Ubelłus rere aureus nec minus salutaris quam festirus de optimo reipub-licae statu, deąue nora Insula Utopia (1516), zarysowującego idealny obraz egalitarnej społeczności na wymyślonej wyspie Utopii Utwory należące do tego gatunku prezentują wzorowo zorganizowane społeczeństwa, projekty sprawiedliwych ustrojów państwowych i bezbłędnie funkcjonujących instytucji; u postaw ukazanych w nich wizji życia społecznego znajdują się ideały skontrastowane z rzeczywistością socjalną i polityczną znaną autorowi i jego czytelnikom z bezpośredniego doświadczenia. Najważniejszym źródłem gatunku, ukształtowanego w piśmiennictwie epoki renesansu, były traktaty filozoficzno--polityczne autorów starożytnych, m.in. Platona, Arystotelesa, Ksenofonta, projektujące idealne organizmy społeczne. Dzieło Morusa zapoczątkowało długi szereg utworów pokrewnych, roz-wijający się do czasów najnowszych. Autorami znanych u. literackich byli m.in. w XVII w. T. Campanełla (Państwo Słońca), F. Bacon (Nowa Atlantyda), D. Veiras (L'Histoire de Serarambes), F. Fenelon (Przygody Telemaka), w XVIII w. L.S. Mercier (L ’An 2440), 1. Krasicki (druga część Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków), w XIX w. E. Cabet (Voyage en Jcarie), E. Beilamy (Looking Backward), W. Morris (Wieści znikąd), w XX w. H.G. Wells (A Modem Utopia, Ludzie jak bogowie), G.B. Shaw (Bock To Methusełak). U. literacka ma zwykle formę powieściową (-* powieść). Dążąc do uprawdopodobnienia wyidealizowanego świata, pisai/c uprawiający ten gatunek wykorzystywali najczęściej realistyczną technikę narracyjno-fabularaą, niekiedy posługi-