s�kowski4

charakterze przednaukowym. Dopiero badania empiryczne tego zagadnienia, których początek przypadł w latach sześćdziesiątych naszego stulecia, pozwoliły na zmianę poglądów deterministycznych wobec inwalidów i na stwierdzenie, że wprawdzie istnieją psychologiczne niebezpieczeństwa towarzyszące fizycznemu inwalidztwu, ale nie determinują one jednoznacznie rozwoju cech psychicznych osób niepełnosprawnych, a zachowania odbiegające niekiedy od powszechnych standardów nie są patologiczne, lecz tylko specyficzne, stanowiące formę przystosowania i kompensacji fizjologicznej bądź społecznej (Sękowska, 1982). Inwalidztwo, niepełnosprawność stanowi tylko jeden z czynników rozwoju osobowości człowieka, chociaż ma na pewno charakter stresogenny i traumatyzujący. Rodzaj inwalidztwa i okres życia, w którym ono nastąpiło, odgrywa ważną rolę, jednakże błędem byłoby przyjmowanie istnienia odrębnego typu osobowości inwalidzkiej (Larkowa, 1987). Znane są różne teorie, które tłumaczyły wpływ inwalidztwa na osobowość jednostki niepełnosprawnej. Jedna z nich, głoszona przez B. Wright, to teoria stosunków międzyludzkich Th. Newcomba (1970). Podkreśla ona, że ciało jest wartością subiektywną i społeczną oraz narzędziem adaptacji i przystosowania się. W związku z tym wywiera pewien wpływ na zachowanie jednostki oraz osobowość wskutek poczucia inności i wyobcowania.

• Teoria obrazu ściśle związana z psychoanalizą mówi, że obraz ciała jest uważany za podstawę poczucia swojego ego. Dlatego niesprawne, zdeformowane ciało daje poczucie wstydu i winy. W ujęciu A. Adlera natomiast poczucie mniejszej wartości fizycznej skłania inwalidę do kompensacji braków fizycznych przez osiągnięcia społeczne, naukowe, artystyczne czy moralne, aby na tych polach bronić zagrożonego poczucia własnej mocy (Adler, 1947). Teorie motywacji kładą nacisk na dążenie osoby niepełnosprawnej do jak najpełniejszego rozwoju swoich zdolności i osiągnięcia samorealizacji (Reykowski, 1970). Teorie postaw zwracają bowiem uwagę na niekorzystny wpływ negatywnych postaw społeczeństwa wobec inwalidów na kształtowanie się ich osobowości i przystosowania. Psychologiczne skutki niepełnosprawności rzeczywiście ściśle wiążą się z jej skutkami społecznymi. To, jak dana osoba przystosuje się do nowych warunków życia i kalectwa, zależy nie tylko od czynników osobowościowych, ale również od środowiska społecznego i od jego postaw, nie mniej niż od czynników wychowania rewalidacyjnego i terapeutycznego. W Polsce prowadzone są badania dotyczące problematyki wspólnych i swoistych zagadnień w rehabilitacji różnych grup inwalidów (Hulek, 1972; Larkowa, 1970) oraz na temat integracji osób niepełnosprawnych w szkolnictwie i zakładach pracy (Witkowski, 1985).

W każdym przypadku niepełnosprawność stanowi stresor, który rzutuje na samopoczucie, samoocenę i sytuację społeczną osoby nią obarczonej. Zachodzi sprzężenie zwrotne pomiędzy sytuacją społeczną ludzi niepełnosprawnych a ich

stanem psychicznym i zdolnościami adaptacyjnymi. Istotnym elementem społe-

cznej sytuacji jrfwalidów są postawy wobec nich ludzi zdrowych.

2. Postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych

psychologii społecznej przytaczane są różne definicje postaw. Można tu wyróżnić:

-    definicje nawiązujące do koncepcji poznawczych, podkreślające, że postawa to nie tylko określone zachowanie czy stosunek oceniający lub emocjonalny wobec danego przedmiotu, lecz również odnoszące się do niego elementy poznawcze,

-    definicje nawiązujące do tradycji behawiorystycznej i psychologii uczenia się,

-    definicje nawiązujące do koncepcji socjologicznej, w której zwraca się szczególną uwagę na stosunek emocjonalny osoby reprezentującej jakąś postawę do jej przedmiotu.

J. M. Rosenberg pisze, że postawa to struktura złożona z elementów poznawczych, a dokładniej ze zbioru przekonań dotyczących możliwości realizowania pewnych wartości przez przedmiot postawy. Elementy poznawcze (przekonania) i elementy afektywne (uczucia) pozostają ze sobą w ścisłym związku i harmonii (Reykowski, 1979).

Wyrazem tego stanowiska jest strukturalna definicja postaw, w której W. B. Smith wyróżnił trzy zasadnicze składniki: afektywny, tj. uczucia w stosunku do przedmiotu postawy; poznawczy, tj. wiedza i przekonania dotyczące przedmiotu postawy; behawioralny, tj. zachowania intencjonalne bądź zachowania realne wobec przedmiotu postawy (Nowak, 1973).

Za wyodrębnieniem w postawie tych trzech składników wypowiada się wielu autorów, między innymi D. Krech, R. S. Crutfield, E. L. Ballachey (Mika, 1976). Polscy badacze, akceptując strukturalną definicję postaw, odwołują się najczęściej do pracy Th. Newcomba Psychologia społeczna (Newcomb i in., 1970). Autor ów twierdzi, że pełna definicja postawy może być formułowana zarówno z poznawczego, jak i motywacyjnego punktu widzenia, ale prawidłowe jest umiejscowienie postawy na przecięciu procesów poznawczych i motywacyjnych. W podobny sposób definiują postawę T. Mądrzycki, S. Nowak i inni. S. Nowak pisze: „Postawą człowieka wobec pewnego przedmiotu czy osoby jest ogół względnie trwałych dyspozycji do zachowania się wobec niego” (Nowak, 1973, s. 48). Zachowanie to może być albo życzeniowe, albo regulowane przez normy spoler/.no-moralne, albo też może przejawiać się jako czynności czy działania wobec przedmiotu postawy.

17