Zdrowie i choroba jako pojęcie społeczne2010

f

;1

czenie dla lekarza rejonowego i szpitalnego. Należy także wspomnieć o przemianach, które zachodzą na szczeblu podstawowym opieki zdrowotnej, gdzie obecnie więcej czasu poświęca się „błahym” | zaburzeniom, jak np. ból głowy. Być może, dawniej rzadziej odwiedzano lekarza z takich powodów.

Innym odzwierciedleniem kompleksowych zmian społecznych jest wpływ, jaki wywarły (np. w Wielkiej Brytanii) grupy Anonimowego Alkoholika na zmianę stereotypów i ogólnej opinii dotyczącej alkoholizmu. Jak więc widać, postrzeganie choroby zależy od wpływów społecznych i odzwierciedla zmieniające się wartości różnych grup i zbiorowości w społeczeństwie.

CHOROBA W INNYCH KULTURACH

i

Nasza wiedza o wierzeniach na temat choroby w innych kulturach ma ogromne luki. Nie ma systematycznych badań najważniejszych systemów lecznictwa, ich filozofii i metod leczniczych. Źródła informacji na ten temat są rozproszone. W naukach społecznych najliczniejsze i z najdłuższą tradycją lokalizują się w obrębie antropologii kulturowej, także w socjologii historii oraz w nowszych specjalnościach, jak np. medycyna etniczna czy geografia medyczna. Każda z tych nauk dostarcza opisów rozmaitych egzotycznych zjawisk, zachodzących w odległych krajach.

Na podstawie jednak tych przyczynków trudno ocenić ogromną wartość, jaką przypuszczalnie mogłaby mieć dla nas systematyczna wiedza o chorobie w innych kulturach i o 'nienaukowych systemach lecznictwa. Znajomość tej problematyki jest potrzebna choćby dlatego, że według Światowej Organizacji Zdrowia około 70% mieszkańców ziemi korzysta z tradycyjnych sposobów leczenia chorób fizycznych i psychicznych (przy czym szacunek ten nie” obejmuje ludności miejskiej). Na niektórych terenach w Afryce i Azji wspomniany odsetek dochodzi do 90.

Medycyna tradycyjna, chociaż z naszego punktu widzenia pozbawiona naukowych podstaw, wydaje się logiczna (spójna wewnętrznie) i skuteczna w środowisku swojego działania. Korzystanie z niej jest głęboko zakorzenione w wierzeniach, w wartościach organizacji społecznych i przyjętych wzorach zachowania danych społeczności. Uzdrawiający i uzdrawiani należą do jednej kultury, co wiąże ich ze sobą. Ta bliskość kulturowa, psychologiczna i fizyczna ma niewątpliwy wpływ na efekty lecznicze.

Poszczególne typy systemów medycyny tradycyjnej mogłyby utworzyć długą skalę — od starożytnych, wysoko zorganizowanych i skodyfikowanych systemów hinduskich Ayurveda i Siddha oraz arabskich Unani Tibbi i medycyny chińskiej, do mniej złożonych systemów uzdrawiania niepiśmiennych ludzi w czarnej Afryce i

22

Ameryce Południowej. Charakterystyczna jest przeto ogromna rozmaitość organizacyjna i konceptualizacyjna.

Nie jest możliwe zrozumienie praktycznych zasad lecznictwa i wierzeń na temat choroby w rozmaitych kulturach bez odwołania się do systemów filozoficznych, których owe wierzenia stanowią integralną część. Ze zrozumiałych względów pomijam filozofię i podobnie jak niemal wszyscy autorzy zaczynam od końca, to jest od kwestii praktycznych, zdając sobie sprawę z niedoskonałości takiego podejścia h

Medycyna Auyrveda w Indiach istnieje od 3000 lat i reprezentuje wraz z medycyną chińską najstarsze tradycje przednaukowych systemów medycznych w świecie. Jej teorie podkreślają znaczenie równowagi między ciałem, umysłem i organami zmysłowymi. Choroba jest wyrazem zaburzenia tej równowagi. Leczy się chorobę siłami magicznymi i środkami żywnościowymi w dużej rozmaitości. Doskonały związek ciała, umysłu i duszy, prowadzący do uspokojenia i spokoju, osiąga się przez praktykowanie jogi (joga = związek), polegającej na ćwiczeniach postawy, oddechu i określonym rodzaju medytacji. Techniki te w coraz szerszym zakresie stosowane są przez ludność krajów zachodnich.

W powszechnym użytku znalazły się również niektóre techniki tradycyjnej metody chińskiej, jak zioła, ćwiczenia gimnastyczne i oddechowe. Należy do tego również akupunktura. Według jednego z założeń medycyny chińskiej narządy wewnętrzne są związane z określonymi punktami skóry za pomocą kanałów biegnących przez całe ciało w pobliżu skóry. Stymulacja takiego punktu wzdłuż kanału ma działać na narząd wewnętrzny związany z danym kanałem. Chociaż istnienie kanałów nie zostało potwierdzone empirycznie, jest to podstawa teoretyczna, na której opiera się akupunktura — zabieg zarówno diagnostyczny, jak i leczniczy. Bodźcem jest w tym zabiegu igła wbijana w skórę pacjenta na określoną głębokość. Należy podkreślić, że w Chinach akupunkturę stosuje się wespół z innymi środkami; rzadko stosowana jest tam jako jedyne lekarstwo.

W wierzeniach na temat choroby we wszystkich kulturach poza naszą, od medycyny hinduskiej, chińskiej, arabskiej, greckiej, poprzez południowoamerykańską (Navajo), aż do wierzeń w krajach afrykańskich, ogromne znaczenie przypisuje się naturalnej równowadze (w niektórych -wierzeniach, między substancjami metaforycznie określanymi jako „gorące” i „zimne”, mającymi wyjaśniać chorobę).

Charakterystyczne jest, że te systemy’lecznictwa nie odróżniają choroby od innych form złego losu. Choroba jest tam problemem

¹ K. W. Newell: Health by the people. World Health Organization, Ge-neva 1975; D. S. Sobel: Ways of health: holistic approaches to ancient and contemporary medicine. Harcourt Brace Jovanovich, New York 1979.

przede wszystkim społecznym i kulturowym, a dopiero potem medycznym. Drugą cechą charakterystyczną tych systemów jest mniejsze zainteresowanie fizycznymi przyczynami choroby i mechanizmami nieosobistymi, a większe wyjaśnieniami „personalistyczny-mi”, rozumianymi jako napięcia w obrębie społeczności (np. zazdrość, rywalizacja) lub jako przyczyny własnego niepowodzenia. Dany człowiek przypisuje zły los machinacjom duchów, bogów przodków, a szczególnie żyjącym krewnym lub sąsiadom. Przywołuje on właściwą wyrocznię za pomocą odpowiedniego obrzędu. Jeśli otrzyma odpowiedź, że rozpoznanie jest trafne, to prosi czarownika o (Usunięcie siły magicznej. Wyjaśnianie choroby w takich kategoriach brzmi dla nas obco, ale wydaje się ono skuteczne w tamtych warunkach. Kiedy wyrocznia nie udzieli zadowalającej odpowiedzi, to wini się za to określony obrzęd lub wyrocznię, a nic cały system wierzeń.

Antropologowie społeczni utrzymują, że nasz system wierzeń w zachodnią medycynę ma wiele cech podobnych. My także wierzymy w „cudowne leki” i postęp nauki, nawet jeśli jakieś lekarstwo lub wizyta u lekarza •wyda się nieskuteczna w stosunku do określonej choroby. Nie obwiniamy więc szerszego systemu wierzeń kulturowych na podstawie incydentalnych niepowodzeń.

System zachodni różni się natomiast pod tym względem, że odwołuje się do nauki i interwencji technicznej, a nie wyjaśnia znaczenia „złego losu”. Pomija więc osobiste aspekty cierpienia. Zdarza się przecież, że ludzie obwiniają się za chorobę swoich bliskich (np. rodzice kalekiego dziecka), ale ten rodzaj przyczynowości choroby nie jest przedmiotem rozmowy z lekarzem ani z innymi fachowymi pracownikami służby zdrowia.

WIERZENIA NA TEMAT CHOROBY W KONTEKŚCIE HISTORYCZNYM

Rozdział ten nie jest powtórzeniem historii medycyny, lecz kontynuacją rozważali na temat społecznego uwarunkowania choroby. Poprzednio przedstawiłam zależność pojęcia choroby od określonej kultury. Tu omówię wpływ historycznych przemian medycyny w XVIII, XIX i XX -wieku na pojęcie choroby i zmienność tego pojęcia ¹.

W XVIII wieku istniało w Europie wiele konkurujących ze sobą systemów (lub szkół) myślenia o chorobie. Każda miała inne teorie. Nie było naukowej elity medycznej. Lekarze nie należeli do jednego zawodu. Konkurowali ze sobą w poszukiwaniu wygodnego zatrudnienia, którym najczęściej były dwory arystokratów.

Od lekarza wymagano eleganckich manier, znajomości klasycznych tekstów i umiejętności odniesienia tych ogólnych zasad do specyficznych okoliczności i skarg pacjenta. Z takim pacjentem trzeba się było liczyć i należało brać pod uwagę wpływ jego cech psychicznych i społecznych na przebieg choroby. Dlatego też przy postawieniu diagnozy lekarze byli w dużym stopniu związani nastawieniem emocjonalnym i teoretycznym swoich potężnych klientów.

Sytuacja ta uległa zmianie od drugiej połowy XVIII wieku wraz z rozwojem szpitali. W miejsce orientacji „na człowieka”, w wieku XIX rozwinęła się nowa orientacja choroby, coraz bardziej nastawiona na swoiste uszkodzenia anatomiczne, wiązane z objawami choroby.

Stany emocjonalne i psychiczne pacjentów zeszły na dalszy plan wobec oznak patologii wewnętrznej. Zmiana społeczna wyłoniła nowy typ. „medycyny szpitalnej”. W XVIII wieku pacjentami szpitali byli biedacy leczeni z funduszów charytatywnych. To stawiało ich w pozycji podporządkowania i dlatego lekarze szpitalni, po raz pierwszy w historii, zyskali wielu biernych i zgodnych pacjentów. W tych warunkach lekarze byli w stanie rozwinąć wiedzę anatomiczną, oo przedtem było niemożliwe.

Trzecia era medycyny, nazywana niekiedy „medycyną laboratoryjną”, wyłoniła się z początkiem XX wieku. Ważne miejsce w rozwoju wiedzy medycznej zajęły nauki przyrodnicze, a w rozpoznaniu choroby wielkie znaczenie zaczęto przypisywać badaniom laboratoryjnym.

Jak więc widać, pojęcia medyczne zawsze kształtowały się pod wpływem społeczeństw, w jakich powstały, i pod działaniem szerokiego kontekstu zmiany społecznej. Wkład Hipokratesa w rozwój medycyny był również częścią znacznie szerszej rewolucji umysłowej, która występowała w tym okresie. Cofnięcie się medycyny w wiekach średnich było odzwierciedleniem stanu cywilizacji po u-padku Cesarstwa Rzymskiego.

Prawda ta aktualna jest również obecnie. Współczesną medycynę nazywa się niekiedy „dzieckiem rewolucji naukowo-technicznej”, gdyż wyrosła w epoce, w której główną wartością jest nauka i technika. Medycynę krytykuje się za jej zbytnią podległość tej wartości przy równoczesnym „zgubieniu” pacjenta. Badania historyczne i międzykulturowe przypominają, że uniwersalną i podstawową funkcją systemów medycznych, 'niezależnie od poziomu ich sprawności technicznej, ma być przede wszystkim troska o podstawowe potrzeby pacjenta.

24

25

I

1

R. M. Fitzpatrick: Illness beliefs in historical contexts. W: Sociology

as applied to medicine (red. D. L. Patrick i G. Scambler). Bailliere Tindall, London. 1982.