Zdrowie i choroba jako pojęcie społeczne2009

r

UWARUNKOWANIE SPOŁECZNE OBU POJĘĆ:

CHOROBY I POCZUCIA DYSKOMFORTU

Jedna z głównych tez socjologii medycyny zakłada, że definicje i wartości, dotyczące zdrowia i choroby, są warunkowane społecznie, znaczy to, że powstają one na podstawie ludzkich doświadczeń, które wynikają z przynależności tych osób do określonych grup i zbiorowości.

Jak zobaczymy w dalszych rozdziałach, takie czynniki, jak wiek, płeć, sytuacja rodzinna, wykształcenie itp., wpływają na postawy, wartości i wierzenia ‘dotyczące choroby. Na przykład osoby starsze rzadziej niż młodsze zwracają uwagę na choroby ostre. Są one bardziej skłonne do określania swojego stanu zdrowia jako dobry na podstawie porównania z innymi osobami w podobnym wieku. Odzwierciedla to społecznie nabyte poglądy na to, co jest dobrym lub złym zdrowiem ludzi starszych. Nie przywiązują oni większej wagi do objawów, które przez osoby młodsze byłyby uważane za niecodzienne i niepokojące. Podobnie ludzie z relatywnie niższym wykształceniem korzystają rzadziej niż inni ze służb profilaktycznych. Wiąże się to z postawami i wartościami, które dotyczą możliwości wpływania przez człowieka na swoje zdrowie.

Postawy te i wartości są więc różne w różnych zbiorowościach społecznych, bo chociaż ważną implikacją choroby jest odejście od „normy”, to znaczenie tej „normalności’' jest ogromnie zróżnicowane wśród poszczególnych jednostek i grup społecznych.

Poprzednio mówiliśmy o różnicach zachodzących między chorobą a poczuciem dyskomfortu. Przyjęło się sądzić, że poczucie dyskomfortu jest uwarunkowane społecznie. Natomiast chorobę traktuje się na ogół jako niezależną od wpływów społecznych. Poniższe przykłady jednakże ilustrują tezę, że pojęcie choroby jest również uwarunkowane społecznie.

Posłużymy się w tym celu autorytatywnym spisem chorób uznanych medycznie, czyli Międzynarodową Klasyfikacją Chorób Światowej Organizacji Zdrowia. Jest to podstawa, rejestrująca pracę lekarza. Opierając się na tej klasyfikacji, lekarze dzielą ludzi na zdrowych i chorych, tych ostatnich zaś segregują według wyliczonych przypadków chorób h Choroby są tam podzielone według głównych 17 kategorii w zależności od określonych układów ciała. Tytuł każdej kategorii dzieli się na podtytuły, które obejmują specyficzne grupy i stany.

Kiedy przyglądamy się tej klasyfikacji, to uderza ogromna rozmaitość chorób. Poszczególne kategorie utworzone są tu na zasadzie

Talcla 1. Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób¹

Klasa chorób

Przykłady

1.    Choroby zakaźne i pasożyt-nicze

2.    Nowotwory

3.    Choroby gruczołów wydzielania wewnętrznego i przemiany materii oraz zaburzenia odżywiania i immunolo-

giczne

4.    Choroby krwi i narządów krwiotwórczych

5.    Zaburzenia psychiczne

6.    Choroby układu nerwowego i narządów zmysłów

7.    Choroby układu krążenia

8.    Choroby układu oddechowego

9.    Choroby układu trawiennego

10.    Choroby układu moczowo--płciowego

11.    Powikłania ciąży, porodu i połogu

12.    Choroby skóry i tkanki podskórnej

13.    Choroby układu mięśniowy--kostnego i tkanki łącznej

14.    Wady rozwojowe wrodzone

15.    Stany chorobowe płodów lub noworodków w okresie okołoporodowym

16.    Objawy, oznaki i stany niedokładnie określone

17.    Urazy i zatrucia

gruźlica, wirusowe zapalenie wątroby

nowotwór złośliwy szyjki macicy, choroba Hodgkina cukrzyca, wole

niedokrwistość z niedoboru żelaza, agranulocytoza

zespół zależności alkoholowej, zaburzenia somatyczne pochodzenia psychogennego (choroby psychosomatyczne)² padaczka, migrena

nadciśnienie pierwotne (samoistne), ostry zawał serca

ostre zapalenie zatok przynosowych, pylica płuc

ostre zapalenie wyrostka robaczkowej),

zaburzenia czynnościowe żołądka

ostre zapalenie nerek, niepłodność u kobiet

niepowściągliwe wymioty ciężarnych, zaburzenia

krzepliwości krwi w połogu

przewlekłe owrzodzenie skóry, pokrzywka

choroby reumatoidalne kręgosłupa, płaskostopie

rozszczep kręgosłupa, stopa szpotawa przerwanie ciąży, wcześniactwo

ból głowy, śmierć nagła (przyczyny nieznane)

złamanie obojczyka, skutki szkodliwego działania środków psychotropowych__

¹ M, Sokołowska, J. Bejnarowicz: Socjolog a pojęcie stanu zdrowia. W: Studia Socjologiczne 1973, 3.

18

i Manuał ot the International Statistical Oassification of Dieeases. Injuriea and Cauies of Death (1975 r.) IX re-wizja. Genewa: ŚOZ; PZWL 1979.

* Tu umieszczony jest ,,bćl głowy z napięcia.”*

odmiennych kryteriów: procesów patologicznych, dotyczących określonej części ciała (np. nowotwór złośliwy szyjki macicy, ostre zapalenie nerek), chorób, określonych na podstawie objawów związanych z określoną przyczyną (np. wirusowe zapalenie wątroby, pylica płuc), pojedynczego objawu (niepowściągliwe wymioty ciężarnych), zespołu objawów (migrena) itp. Widać z tego, że podstawowe jednostki chorobowe w medycynie są heterogenne, a charakter wiedzy o nich bardzo różny.

19

r

Klasyfikacja ta nie odzwierciedla pełnego obrazu chorób całej populacji, gdyż do lekarza zgłasza się tylko jakaś cześć ludzi chorych. Lekarz widzi więc zaledwie wierzchołek „góry lodowej”.

_r Wspomniana klasyfikacja nie obejmuje całej sfery zjawisk, które w myśl definicji zdrowa Światowej Organizacji Zdrowia ¹ są zjawiskami chorobowymi. Chodzi tu o ogromny zakres zjawisk związanych z dyskomfortem psychicznym². Ta” rozbieżność między oficjalną definicją zdrowia a obowiązującym spisem chorób ma określone skutki społeczne ³. W świadomości społecznej, także w świadomości lekarzy, funkcjonują dwa różne rozumienia zdrowia i choroby. Jedno jest zawarte w definicji zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia, traktowanej jako credo ideowe współczesnej medycyn} . Natomiast drugie — używane na co dzień — twardo przypomina o realiach życia, o obowiązujących lekarza warunkach i przepisach, na podstawie których zalicza ludzi do populacji chorych. To dwojakie rozumienie sprawia trudności w praktyce lekarskiej, gdyż niekiedy trudno jest ustalić, kto jest zdrowy, a kto chory, kto powinien być pacjentem, kogo zaś uznać za symulanta

•

BOL głowy z napięcia

Kilka przykładów wybranych z listy chorób świadczy o trudności^ definicyjnych, związanych z chorobą. I tak w kategorii cho-rob psychicznych (klasa 5) znajdują sie „zaburzenia somatyczne pochodzenia nieorganicznego”, a w tym „ból głowy z napięcia”. W ten sposób oznaczona została jedna z najczęstszych dolegliwości, z którą ludzie zgłaszają się do lekarza ogólnego.

W szpitalu mało jest pacjentów z powodu „bólu głowy z napięcia’, chyba że skierowano tam pacjenta dla wykluczenia jakiejś poważniejszej patologii. Dolegliwość ta bowiem nie zagraża życiu i przez wielu lekarzy szpitalnych nie jest uważana za chorobę" W lecznictwie podstawowym natomiast uchodzi albo za problem zdrowotny, albo za objaw kłopotów życiowych. Rozpoznanie i leczenie w praktyce ogólnej nie może bowiem zależeć od abstrakcyjności rozróżnień między chorobą organiczną a problemami społecznymi.

alkoholizm

Dobrym przykładem problemu, który na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat został określony jako choroba, jest alkoholizm. Znajduje się on w spisie Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, jest rozbudowana sieć placówek leczniczych i istnieje grono wyspecjalizowanych pracowników służby zdrowia. Jednakże określenie alkoholizmu jako choroby wymaga ustalenia granicy między mniej i bardziej szkodliwymi formami picia, co stwarza pewne j trudności. Jakkolwiek by do tego podchodzić (piśmiennictwo na ten temat jest ogromne), nie ulega wątpliwości, że definicja tej choroby opiera się na kryteriach społecznych, które w znacznym stopniu rozszerzają jej tradycyjny, medyczny charakter.

Lekarze tym pewniej czują się w postępowaniu z alkoholizmem, im choroba jest bardziej zaawansowana, a objawy jej silniej wyrażone. Lekarze angażują się w leczenie alkoholizmu stosunkowo później niż w przypadku innych chorob. Widzą oni swoją rolę w przypadku np. marskości wątroby, ale mają wątpliwości co do celowości swojego zaangażowania we wcześniejszych stadiach alkoholizmu, gdyż wątpią w skuteczność leczenia. Traktują oni na ogół alkoholizm jako złożony problem społeczny i niekiedy dają wyraz swojemu niezadowoleniu, że to oni mają się tym zajmować.

Postawy takie został}? ujawnione w reprezentacyjnym badaniu lekarzy ogólnych przeprowadzonym w Szkocji w 1979 r.^ł. Przede wszystkim okazało się, że wielu lekarzy nie lubi alkoholików lub co najmniej ich unika. Postawę swoją motywowali tym, że tacy pacjenci na ogół nie chcą się leczyć, zaprzeczają, że są chorzy, zachowują się dziwacznie, zabierają dużo czasu itp., a co najgorsze — zwykle nic z tego nie wynika. Frustruje to często nawet największych entuzjastów wśród lekarzy, gdyż z jednej strony uważają oni alkoholizm za jeden z najpoważniejszych problemów społecznych, a z drugiej strony, jeśli coś okazuje się skuteczne, to zwykle nie lek w sensie medycznym. (W jednym przypadku było to małżeństwo, w innym względy religijne, w jeszcze innym wpływ grupy Anonimowego Alkoholika). Autor zauważa, że podobnie niechętne postawy lekarzy ujawniają się także w stosunku do samobójców i narkomanów, a także, choć w słabszym stopniu, w stosunku do nieorganicznych zaburzeń psychicznych. Wszystkie te zjawiska są objęte Międzynarodową Klasyfikacją Chorób.

Przykłady te świadczą, że trudno jest traktować chorobę jako niezmienną „jednostkę kliniczną”, gdyż znaczenie i ważność patologii organizmu zmienia się zależnie od punktu widzenia. Przykładowo wymieniliśmy „ból głowy”, zauważając, że ma to inne zna-

¹ P. Strong: Doctors and dirty work. Sociology of Health and Iłlness 1980, 2.

I

21

20

1

„Zdrowie jest pełnią dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego społecznego, mc tylko brakiem choroby lub kalectwa”.

2

- Jeśli owe zjawiska są odnotowywane przez lekarzy, to pod hasłen „nerwice . Jak wielkie zamieszanie panuje wokół kryteriów nerwicy, świadczą min. wyniki ogólnopolskege badana J Bejnarowicza. Na pytanie postawione lekarzom: „Jak pan(i) procentowo szacuje wśród swoich pac jon tow chorych na wszelkiego rodzaju nerwice?”, 37,7% podało, że chorycł ^na ner^ ^ie!$ ^{d0 20 /o;} 29>^70/° - ^d0 40%: 14.2% - do 60%; 9,6% - po-wyżej 60%; 11% lekarzy me zajęło stanowiska w tej kwestii (J. Bejnarowicz Młodzi lekarze o swoim przygotowaniu do zawodu. Międzyuczelniany Zakład Badan nad Szkolnictwem Wyższym, Warszawa 1970, s 116)

3

M. Sokołowska, J. Bejnarowicz: Socjolog a pojęcie stanu zdrowia, op.cit