Śmierć oswojona etnologiczny szkic o umieraniu2

120 HALINA I MARIAN GERLICHOWIE

Skoro bowiem nie definiuje się innych elementów ludzkiej egzystencji, skoro jej obraz jest stabilny i brak rozwiązań alternatywnych, to nie ma potrzeby nowych pytań. Śmierć jawi się jako wydarzenie wprawdzie dramatyczne, lecz właściwie pozbawione jakichkolwiek poważniejszych wątpliwości. Chodzi przynajmniej o dylematy i pytania, które odnosiłvby się do samej natury śmierci. Zauważmy, że owo lapidarne wyjaśnienie przynosi niejasności. Wiemy bowiem tylko, że „duchowa zasada życia w człowieku, jego dusza, przyjmuje inną relację do tego, co zwykle nazywamy ciałem”⁹. Dlatego też nie jest to definicja, która odpowiadałaby „wymaganiom metafizycznym i teologicznym”.

W kulturze chłopskiej, jak i w interesującej nas kulturze robotniczej mówiono: „Śmierć jest. jak dusza łod człowieka uleci”, „Dusza łod niego uleciała”. „Mosz umarł, trzask, prask, po wszystkim — dusza gymbom wyleci i po człowieku”¹⁰. I tego rodzaju pojmowanie śmierci dominowało. Była ona więc rozumiana jako wydarzenie, w którym dochodzi do zerwania pewnego rodzaju całości, składającej się z dwóch bliżej niedefiniowalnych elementów. Tak rozumiana całość funkcjonuje tylko w ściśle określonych realiach czasoprzestrzennych. I choć szczegółowe ujęcia i rozważania teologiczne mogłyby wprawić w zakłopotanie osobę wierzącą, to tradycyjna religijność, w tym również ta funkcjonująca w lokalnych środowiskach robotniczych, tworzyła system eks-plikacyjny w miarę stabilny i w zasadzie wykluczający możliwość pojawienia się egzystencjalnych rozterek. Ciało jest śmiertelne, dusza nieśmiertelna. Jest to swoistego rodzaju jedność. Ale nawet w tradycyjnej kulturze interesującej nas warstwy można zauważyć pewne nieścisłości. Czy dostrzegano je — trudno dziś powiedzieć. Jeśli nawet tak, to nie wpływały one na obraz całościowy. Po2a tym może były widziane, lecz ich nie artykułowano. Zwróćmy uwagę, że w kulturze tradycyjnej stykamy się z dylematami i wątpliwościami. Człowiek jest jednością, ale zarazem ciało stanowi przejściową, ziemską powłokę dla duszy. W realiach tego świata człowiek wydaje się definiowany głównie, jeśli nie wyłącznie, właśnie poprzez powłokę cielesną. Jest to myślenie jakby bliższe koncepcjom filozofii greckiej, w której (jak u Platona) „ciało jest formą ograniczenia”, więzienia dla duszy. Natomiast myślenie wyrastające z tradycji chrześcijańskiej (nauki choćby św. Pawła i takie pojęcia, jak sarx i soma) w kulturze ludowej nie funkcjonowało.

Jednocześnie nie można pomijać faktu obecności w tej kulturze problemu zmartwychwstania ciała. To zdarzenie nie jest rozumiane w ściślejszym związku z wyartykułowanym na gruncie doktryny chrześcijańskiej rozwojem koncepcji ludzkiego ciała. Fakt, iż ciało jest istotą człowieka, w kulturze tradycyjnej nie znajdował więc wyraźniejszego odzwierciedlenia. W realiach „tego świata” ludzkie życie było zależne głównie od jego cielesnej powłoki. To ona chorowała i ona poddana była procesowi starzenia. Ale w chwili kresu egzystencji los człowieka różni się od innych istot. Człowiek umiera, a wszystkie inne istoty podlegają rozpadowi. Potwierdza się fakt, iż człowiek jest realną cząstką świata. Jego ciało pozostaje też w określonym związku z przyrodą, uzależnione

“ V. Rahner, H. Vorgrimler, Mały słownik teologiczny, przeł. T. Mieszko'•fti, P. Pach-cia.c’ Warszawa 1987, s.v. Śmierć.

¹¹ Wypowiedzi te pochodzą z badań przeprowadzonych przez autorów w osadach robotniczych miast górnośląskich w ciągu ostatnich kilkunastu lat.

od praw realnych i irracjonalnych, choć tego rodzaju dychotomię w tradycyjnej ontologii trudno dostrzec. W czasie choroby można odwołać się do Boga o pomoc, co jest oczywiste, ale można również wykorzystać konkretne relacje, jakie zachodzą między ludzkim organizmem a przyrodą¹. Literatura etnograficzna dostarcza na ten temat niezliczonej liczby przykładów. Na tych relacjach opierało się lecznictwo ludowe. Można przywołać wiele zabiegów, formuł słownych, które wskazują, że mimo uprzywilejowanego miejsca człowieka w przyrodzie jego ciało stanowi tylko cząstkę wszechświata, podlegając naturalnym prawom przyrody. Wyjątkowość pozycji człowieka polega na tym, iż jest istotą wyposażoną w nieśmiertelną duszę. Tym samym ludzka egzystencja ma początek, ale nie ma końca. Uprzywilejowanie człowieka nie znajduje potwierdzenia w jego cielesności.

Relacje między tym ciałem a przyrodą miały charakter mistyczny, lecz rozpatrywać je należy w kategoriach przyczynowo-skutkowych. Ową zasadę pojmować należy w innym niż znany nam układzie logiczno-formalnym. Tu mogło się wszystko zdarzyć. Np. jeszcze w latach trzydziestych w środowiskach robotniczych odczynianie uroków wcale nie należało do rzadkości². Widoczne tu są pozostałości pewnego typowego dla kultury chłopskiej myślenia. Jeśli nawet me było to już myślenie tego rodzaju, to utrzymały się określone zabiegi profilaktyczne i uzdrowicielskie. Człowiek, a konkretnie: jego ciało — podlegało w pewnych stereotypowych sytuacjach zagrożeniom, których efektem mogła być choroba, a nawet śmierć. W tego rodzaju zabiegach nie chroniono jednak duszy, lecz tylko ciało. Zgodnie bowiem z panującymi poglądami dusza funkcjonowała w innym wymiarze „egzystencji”. Na pewno nie zdawano sobie sprawy z subtelności faktu, iż byt ludzki jest konkretną realnością, konkretną jednością, która ma .jedną istotę i jedną egzystencję w pluralności swoich cech, części, wymiarów itd.”³

Zwróciliśmy uwagę na te uwarunkowania, bo „natura śmierci” wskazuje, że dopiero w tym szczególnym momencie ludzkiej biografii ujawnia się w rozumieniu lokalnej kultury złożoność człowieczej istoty, ujawnia się dusza. Gdyby odwołać się do myśli teologicznej, należałoby podjąć próbę prześledzenia wie-loaspektowości tego problemu, szczególnych form związków zachodzących między duszą a ciałem czy między nią a światem. Oczywiście w przypadku kultury ludowej, w tym i nas interesującego systemu, stykamy się z pewnego rodzaju pustką. Odwołując się do materiałów etnograficznych, możemy podjąć próbę odtworzenia sposobu pojmowania owego momentu oderwania się duszy od ciała, jak i konsekwencji tego wydarzenia. Dotyczyły go konkretne wierzenia, zakazy, nakazy, pewne każdorazowo w takiej chwili odtwarzane wzory zachowań. Spróbujmy zatem zastanowić się, co z owej kulturowej otoczki śmierci wynika. Dusza „odrywa się” od ciała. Zostaje zerwana ich jedność: „Od człowieka, jak umar, ulatuje dusza”. Warto się zastanowić, co się dalej z nią dzieje. Zaznaczmy, że zgodnie z panującymi poglądami jest ona niewidoczna, ale jak można wnosić na podstawie innych danych, ma charakter

Zob. np. W. I. Thomas, F. Znaniecki, Chłop polski w Europie i Ameryce, przet. S. Hel-sztyński, t. 1, Warszawa 1976, s. 174- 228.

¹¹ Zob. Gerlich, Strachy, s. 18S — 204.

Rahner, Yorgrimler, op.cit., s.\. Dusza.