001901

30

Odbył podróż do Gdańska, Gniezna, Poznania, Kalisza i Kujaw. Wszędzie oznaczył swój pobyt czynnością dla sprawy oświecenia. W przejazdach zwidzał księgarnie zakonne i obywatelskie, czynił wyjątki, i wyszukiwał troskliwie narodowe pamiątki.

Kapituła katedralna Władysławska odbywała na ów czas swoje obrady, gdy zjechał tam na zwidzenie zabytków chwały ojczystój. Rozsławione imię Czackiego wznieciło chęć w tern zgromadzeniu do poznania go osobiście; zaproszony na te obrady ze czcią głęboką był przyjęty i słuchany z roszkoszą od wszystkich. Trzej kanonicy wyznaczeni z grona kapituły: Niewieściński, Januszkiewicz i Tempie, nieśli mu pomoc w wyszukiwaniu dzieł dawnych i rękopisów. Kapituła zaszczycona jego bytnością zapisała to w aktach dla pamięci potomnych 22).

W roku 1802 Tadeusz Czacki, Stanisław Sołtyk, Józef Drzewiecki, Michał Walicki, utworzyli towarzystwo handlowe 23). Dziewiątego lipca 1803 roku okręt noszący imię Tadeusza Czackiego odpłynął z Odesy do Try-estu. Książę de Richelieu w gronie znakomitych obywa-telów przyjmowany był na lyin okręcie ze czcią należną opiekunowi handlu Czarnego morza w pośród wystrzałów z dział Polskich. To zawiązane towarzystwo handlu przypominało rodakom, iż mają sposobność poświęcenia się dla dobra kraju i swego.

W roku 1803 kończąc polecone od rządu obowiązki w Warszawie, łaskawy monarcha Aleksander I, w którego ręce Opatrzność złożyła przeznaczenie tylu milionów ludzi, powierzył mu losy, poruczył nadzieje kształcącej się młodzi we trzech gubernijach: Wołyńskiej, Podolskiej i Kijowskićj. Wolą cesarza dobrotliwego wykonać miał sobie za powinność i chlubę. Miłość swobód droższych nad życic postawiła go na tym urzędzie, który z polecenia władzy, zaufania rodaków i własnej chęci piastował. Co uprzyjemnia losy śmiertelnych, co do wszelkich usług towarzyskich sposobi, co serce rozczula nad ludzką niedolę i okropnością zbrodni przeraża, co sławę imienia na wszystkie wieki rozciąga, to miał w poruczeniu i swojej opiece Czacki Tadeusz. Same więc pobudki i widoki działań niezmiernie są ważne. Umiał doskonale utrzymać i podnieść godność tego urzędowania. Odtąd historya życia jego łączy się z dziejami tej szkoły; bo na zbieraniu troskliwem dochodów publicznych i na urządzeniu gimnazyuin Wołyńskiego resztę życia przepędził i wsławił.

Stan oświecenia w ostatnich okresach pod rządem Polskim i panowaniem Rosyjskićm opisał. Tajenie prawdy poczytując za główną winę, śmiało wytknął popełniane błędy, i wskazał przyczyny cofnionego wstecz oświecenia 24). Dowodził potrzeby związku cnoty z nauką a znajomością kraju, ludzi i nauk, tudzież prawdziwą gorliwością to pismo oznaczył. Podział wywodów, związek ich z celem zamierzonym, dowcip jego i tę ważną pracę zaszczyca. Stanie się ona wzorem dla zwidzających szkoły i drogim dla potomności pomnikiem.

Stan oświćconia w prowincyach przyłączonych do tego państwa nie był kwitnącym. Przez lat kilkanaście nauki i uczniowie zostawieni byli wypadkom i przygodom krajowym. Wzbroniono dawać w szkołach nauki prawa, czerpanej z najczystszych źródeł, tćj najmocniejszej zasady wszystkich umiejętności moralnych 25). Przy niedostatku zachęceń skutecznych tępiały dowcipy, a dawniejsze prawidła wychowania Komisyi Edukacyjnej, tak wysoko cenione, szły w zapomnienie i niszczyły owoce prac poprzedniczych. Tak wielka rozciągłość kraju, uważana