314
cie obowiązku, czy może go spełniać, gdy ten obowiązek będzie wymagał od niego ofiary, gdy mu każe iść wbrew zmysłowej naturze? Nigdy. Jedyną normą jego działania będzie miłość własna, najobrzydliwsze samolubstwo, egoizm. Człowiek nie uznający nad sobą Istoty wyższej, od której los jego po śmierci zależy, musi się stać sam sobie Bogiem. Dobrym uczynkiem będzie dla niego to, co dogadzać będzie jego ja; to ja będzie sobie celem a zarazem motywem wszelkiego czynu, egoizm stanie się kardynalną cnotą, z której wszelka inna cnota wypływać będzie. Spełnianie obowiązku będzie dotąd możliwe dla niego, dopóki egoizm zezwoli, póki oko ludzkie śledzi; ale gdy ten egoizm każe mu sprzeniewierzyć położone w nim zaufanie, okraść kasę, nadużyć władzy itd. ani chwilki się nie zawaha, gdy tylko zobaczy, że go nie wykryją i że stąd korzyści mieć będzie. Codziennie doświadczenie stwierdza prawdziwość tych słów.
Przeciwnie człowiek wierzący, że to życie doczesne jest tylko próbą, która ma rozstrzygać o jego wieczności, wierzący, że ponad nim jest Bóg, nie będzie się uważał za słońce, około którego ludzie jak planety tańczyć powinni, ale za włodarza, któremu czasowo powierzono zarząd dóbr; jedynym celem jego działania to nie ciało, ale duch nieśmiertelny, jedyne dobro, to nie zadowolenie własnych żądz, ale dobro nieskończone: Bóg. Zupełnie więc inaczej urządzać będzie życie jeden i drugi, a gdy hasło: carpe diem: jednego popychać będzie na bezdroża, to drugiemu będzie przypominać, by korzystał z czasu, który tak drogi, jak Bóg, bo za jego dobre użycie Bóg stanie się mu zapłatą. Gdy jeden z nieporządnej miłości ku sobie wyniesie w końcu niesmak i pogardę siebie, drugi idąc drogą cnoty we własnych oczach staje się istotą poniekąd nadziemską, bo myśl, że przeznaczony jest do uczestniczenia w szczęśliwości Boga, uszlachetniać i podnosić go będzie, pokazując mu wartość jego wyższą ponad to, co ziemskie. To też jeden znosić będzie cierpliwie krzyże i uciski, osładzając je myślą wiecznego pokoju, drugi tej pociechy pozbawiony szamotać się będzie