page0629

621

Ryx — Ryxa

różnych przywidzeń pańskich, Ryx zyskał u tego króla nieograniczone zaufanie: oprócz obowiązków kamerdynera, zarządzał kassą podręczną Stanisława Augusta. Król pragnąc wynagrodzić przywiązanego sługę, wyjednał mu starostwo Piaseczyńskie. Po otrzymaniu tej godności, obowiązki kamerdynera juz inni pełnili, Ryx jako starosta, kładł tylko i przypinał ordery, gdy się król ubrał zupełnie. Świadomy wszystkich tajemnic dworu i najskrytszych myśli króla, powiernik i pierwszy doradzca, zyskał wielki rozgłos w sławnej sprawie Anny Maryi Dogrumów (ob.). Ryx zebrał znaczny majątek, a kiedy Stanisław August przymuszony był na lichwę pożyczać, żyd jeden drugiego ostrzegał, aby wtedy tylko dał pieniędzy, gdy na rewersie nie ReX' ale Ryx będzie podpisany. W r. 1794 utracił żonę Ludwikę z Mennów: król wysłaniem swej liberyi służbowej i pojazdów, przyczynił się głównie do okazałości jego pogrzebu. W rok po śmierci króla umarł Ryx w Warszawie, d. 16 Września 1799 r., pochowany na cmentarzu Powązkowskim. Przez niemały przeciąg czasu, uzyskawszy przywilej królewski na wyłączne utrzymywanie teatru polskiego w Warszawie, zyskał obszerne wspomnienie w dziejach tegoż teatru, skreślonych przez Woje. Bogusławskiego. (Ob. Dzielą W. Bogusławskiego t. I i IV). K. Wl. W.

Ryza, albo Ryeheza, Rycheuza, córka Ezona czyli Ezelona hrabi Reńskiego i Matyldy córki Ottona II, cesarza, a siostry Ottona III, poślubiona w Gnieźnie Mieczysławowi II, synowi Bolesława Chrobrego r. 1001. Za życia męża już przeważny wpływ wywierała w kraju, po zgonie zaś jego r. 1034, objąwszy rządy i opiekę nad małoletnim Kazimierzem I, zaczęła panować. Wśród zamieszek i nieładu, wpośród dumnych moźnowładzcow, niełatwe było zadanie porządek utrzymać. Myśl ta nawet oburzyła dumę panów. Znana jej przychylność do Niemców, ułatwiony dla nich przystęp na dworze królewskim przed krajowcami, wreszcie podatki czyli daniny do stołu królewskiego, wzorem niemieckim jeszcze za życia męża Mieczysława II z purady jej wprowadzone, a teraz surowo i z uciskiem wybierane: wszystko to dało łatwy pochop do rokoszu moźnowładzcow. Ryxa widząc niebezpieczeństwo, unikając gwałtownego wygnania, uprzedziła wykonanie pogróżek. Zabrawszy z sobą skarby i korony królewskie, przebrana, uszła z Polski w gronie kilku zaufanych do Saxonii, gdzie najprzód u cesarza Konrada II, następnie w Saalfeld w klasztorze benedyktynów od rodziców swych ufundowanym, mieszkała. Nie myśląc uż o powrocie, poświęciła się Bogu, i ziomkowie jej Niemcy nadreńscy, zwali ją za życia błogosławioną. Dnia 7 Września 1047, na pogrzebie brata sw^rego Ottona księcia szwabskiefro w brunwillerskim klasztorze benedyktynów w archi-dyjecezyi kolońskiej, zrzuciła z siebie wszystkie ozdoby ze złota i drogich kamieni i na ołtarzu w ofierze złożyła; z rąk zaś celebrującego biskupa Tulskiego Brunona, późniejszego papieża Leona IX, przyjęła zasłonę na pokrycie głowy i grób dla siebie przy bracie obrała. W Wireburgu wzniosła wspaniały klasztor, gdzie święty Kiljan męczeństwo poniósł. Majątkiem swym uposażyła klasztor brauwillerski i katedrę kolońską. Na tych darowiznach tytułuje się: Richeza Poloniae ąuondam Regina. Umarła w Saalfeld, d. 21 Marca 1057, wedle innych kronikarzy 24 Marca 1063 r. Zwłoki jej sprowadzone do Kolonii, w katedrze pochowane. Alexander Przezdziecki dochowaną czaszkę Ryxy w czepcu ze złotej siatki, na tle z czerwonego jedwabiu, wraz z zajmującym opisem, dał we Wzorach sztuki średniowiecznej w dawnej Polsce (seryja druga. Warszawa, 1855—1858). Kronikarze nasi dali nam niekorzystny obraz królowej Ryxy: jeden Gallus ocenia ją z umiarkowaniem, i może najbliższy jest prawdy. Mówi bowiem: ,,Kazimierz pozostał małein dziecięciem przy matce