str00401

Okazało się, że właśnie te narody, którym zazdrościliśmy tęgiego barbarzyństwa, narody, których armje i militaryzm budziły w nas smutne reminiscencje o zaniedbaniu ojców, stanęły po tej stronie barjery losów Europy, gdzie na ciężkich kamiennych tablicach wywieszony został nakaz pokuty i — paragrafy wstydu dla pokonanych.

Okazało się, że inna jest miara siły w epoce radu, że żelaznym kijem wyostrzonym nawet we wszystkich możliwościach wielokątu, trudno jest świat zawojować. Wojna przestała być Molochem, żądającym ofiary jedynie z mięsa. Nie rozumieli tego wrogowie nasi z sąsiedztwa, kształcący mózgi w jatkach rzeźniczych na terenie polityki i władzy; przegrali przeto przyszłość — w momencie przygotowania się do zbioru plonów z zasiewu pracy i wysiłku, czynionego przez całe stulecie na rzecz militaryzmu.

Polska z tego stuletniego okresu bezbronności wyszła zwycięsko.

Lata niewoli zmieniłv wiele na korzyść. Odpadło to co nie było treścią ducha ziemi: tysiące renegatów i sprzedawczyków, a w pozostałej masie skrystalizowała się nowa narodowość, tak silna, iż na jej warstwie idea zjednoczenia mogła zamierzenia swe ucieleśnić.

Przez okres niewoli naród nasz dorósł do wydarzeń historycznych.

W lata wojny światowej i przez kilka lat po zawarciu pokoju, gdy krwawiła się moc polska, wszędzie, w każdej dzielnicy i na każdym terenie ponad ucisk i wątpliwość, górowało uświadomienie narodowe.

U piszącego te słowa został w pamięci moment, z czasów niemieckiej okupacji, gdy jadąc pociągiem, spotkał się z potwierdzeniem zasięgu tego uświadomienia. Było to po ogłoszeniu aktu 5-go listopada. W wagonie toczyła się rozmowa o możliwościach granic w myśl ogłoszonego aktu. Rozmowa układała się zlek-ka i ostrożnie, bowiem w przedziale jechał oficer niemiecki, uwąsiony srożej niż sam Wilhelm.

Wielkie było przeto zdumienie, gdy na jednej ze stacji ów przedstawiciel ,,drillu“ pruskiego, zdawało się nierozumiejący języka, opuszczając przedział zwrócił się do wszystkich w te słowa: