043

Tworzenie imperium 43

Przede wszystkim między tymi, którzy przyjęli islam a Irańczykami istniała niezgoda na przywileje podatkowe i inne, nadane osobom pochodzenia arabskiego. Tfen sprzeciw narastał w miarę zacierania się pamięci o pierwszych podbojach. Nie wszyscy, którzy przyjęli islam, związali się z arabskimi wodzami plemiennymi jako „klienci” (mawali), ale to nie zlikwidowało linii podziału między nimi a Arabami.

Napięcia znajdowały również wyraz w konfliktach międzyplemiennych i w ruchach opozycyjnych. Armie, które przybywały z Arabii, przyniosły ze sobą lojalność plemienną, a ta w nowych warunkach mogła się umacniać. W miastach i innych miejscach, gdzie się skupiała migracja, grupy odwołujące się do wspólnych przodków, znalazły się bliżej siebie niż na arabskim stepie. Potężni wodzowie powołujący się na arystokratyczne pochodzenie mogli pozyskać więcej zwolenników. Istnienie jednolitej struktury politycznej umożliwiało wodzom i plemionom wiązanie się ze sobą na większym obszarze; czasami też stwarzało to wspólne interesy. Walka o przejęcie kontroli nad władzą centralną mogła się odwoływać do nazw plemiennych i związanej z nimi lojalności. Jedna z gałęzi Umajjadów związana była przez małżeństwa z plemieniem Banu Kalb, które osiadło w Syrii jeszcze przed podbojem. W walce o następstwo tronu po śmierci syna Mu’awii, nieumajjadzki pretendent znalazł poparcie innej grupy plemiennej. Bywało, że razem prowadzone interesy mogły uzasadniać ideę wspólnego pochodzenia wszystkich plemion twierdzących, że się wywodzą z Arabii centralnej lub z południa. (Ich nazwy - Kajs i Jemen - funkcjonują jako symbole lokalnych konfliktów w niektórych częściach Syrii aż do naszych czasów.)

Znacznie istotniejszą rolę pełniły dysputy dotyczące dziedziczenia kalifatu i natury władzy w społeczeństwie muzułmańskim. Roszczeniom Mu’awii i jego rodu sprzeciwiały się dwie grupy, ale były one na tyle amorficzne, że łatwiej je opisać w kategoriach tendencji. Po pierwsze istniały ugrupowania określane mianem charydżytów. Najwcześniejsi z nich to ci, którzy wycofali swoje poparcie dla Alego, gdy ten przystał na arbitraż pod Siflinem. Ci charydżyci zostali pokonani, ale późniejsze ruchy posługiwały się tą samą nazwą, szczególnie w regionach znajdujących się pod kontrolą Al-Basry. W przeciwieństwie do twierdzeń wodzów plemiennych ich członkowie uważali, że jedynym kryterium w islamie może być cnota. Jedynie cnotliwy muzułmanin powinien sprawować władzę jako imam, jeśli zaś zbłądzi, należało mu odmówić posłuszeństwa. Zarówno Usman, który dał pierwszeństwo roszczeniom swojego rodu, jak i Ali, który przystał na kompromis w kwestii zasad, byli winni wykroczenia. Nie wszyscy charydżyci wyciągali podobne wnioski. Niektórzy akceptowali panowanie Umajjadów, inni buntowali się przeciwko niemu; natomiast niektórzy uważali, że prawdziwi muzułmanie powinni stworzyć cnotliwą społeczność, wyruszając w nową hidżrę do odległego miejsca.