056

56 Tworzenie świata

okresie szczególne znaczenie miały drogi przecinające Ocean Indyjski. Za Abbasydów głównymi ośrodkami organizującymi handel na tych trasach były: Al--Basra w dolnym Iraku oraz Siraf na irańskim wybrzeżu Zatoki. Obydwa miasta znajdowały się w strefie wpływów abbasydzkich, a zatem mogły też zaspokajać potrzeby stolicy. W X wieku handel przeniósł się znad Zatoki nad Morze Czerwone. Wtedy to bowiem Kair stał się ośrodkiem handlu i władzy, a w kupieckich miastach włoskich zaczął rosnąć popyt.

Z Al-Basry i Sirafu handel ze wschodem prowadzili przede wszystkim irańscy, arabscy albo żydowscy kupcy żeglujący na arabskich statkach do portów w zachodnich Indiach i nawet dalej; w pewnym okresie statki udawały się aż do Chin, ale po X wieku nie płynęły dalej niż do portów Azji Południowo--Wschodniej. Kierowały się też na południe, do Arabii i Afryki Wschodniej. Z Al-Basry towary przewożono rzeką do Bagdadu, a potem dalej szlakami pustynnymi do Syrii i Egiptu lub przez Anatolię do Konstantynopola i Trebi-zondu, czy też wielkim szlakiem z Bagdadu do Niszapuru w północno-wschodnim Iranie, a stamtąd do Azji Środkowej i do Chin. Na dłuższych dystansach towary przewożono wielbłądami w wielkich, dobrze zorganizowanych karawanach. Na krótkich odległościach korzystano z mułów lub osłów. Na znacznym obszarze Bliskiego Wschodu transport kołowy zniknął po powstaniu imperium muzułmańskiego, by się pojawić znów dopiero w XIX wieku. Wyjaśniano to na wiele sposobów: rzymskie drogi niszczały, a nowe arabskie grupy rządzące były zainteresowane hodowlą wielbłądów, zaś transport na wielbłądach okazał się bardziej ekonomiczny niż na pojazdach kołowych.

Handel w strefie Morza Śródziemnego był początkowo bardziej niepewny i ograniczony. Europa Zachodnia nie odrodziła się jeszcze na tyle, by wytwarzać wiele produktów na eksport albo by móc przyjąć towary importowane, a imperium bizantyjskie przez jakiś czas starało się ograniczać arabską potęgę morską i handel morski. Najważniejszy był handel wzdłuż południowych wybrzeży, łączący Hiszpanię i Maghreb z Egiptem, Syrią i Tunezją, stanowiącą pośredni etap na tym szlaku. Wzdłuż niego kupcy, a wśród nich wielu żydów, organizowali handel hiszpańskim jedwabiem, złotem z Afryki Zachodniej, metalami i oliwą z oliwek. Później, w wieku X, zyskał na znaczeniu handel z Wenecją i Amalii.

Silne rządy i wielkie miasta nie mogłyby przetrwać bez wydajnego rolnictwa, a z kolei rolnicza prowincja nie rozwijałaby się bez potężnej władzy i miast inwestujących w jej produkcję. W krajach podbitych przez Arabów, a zwłaszcza w tych, gdzie żyła znaczna imigracja arabska, powstawała nowa klasa właścicieli ziemskich. Ziemię odebraną poprzednim właścicielom i formalnie należącą do władcy, przekazywano Arabom, którzy mieli obowiązek płacenia podatków. W późniejszym okresie, w X wieku, wprowadzono obyczaj, że ściąganiem podatków z ziemi zajmowali się urzędnicy lub dowódcy