215

Imperium osmańskie 215

umiejętności technicznych mogła prowadzić do odwrotnego skutku. Zmiany w wielkości nadwyżki wpływały z kolei na możliwości inwestycyjne polegające na zagospodarowywaniu nowych gruntów lub wprowadzaniu nowych metod uprawiania ziemi. Popyt na wyroby wsi i miasta w innych krajach mógł rosnąć lub maleć, a zmiany w sposobach czy kosztach transportu oraz w bezpieczeństwie podróży lądowej i morskiej były w stanie wpływać na możliwość zaspokojenia tego popytu. W dłuższym lub krótszym czasie przyrost naturalny albo wzrost śmiertelności ludzi mogły się zmienić z powodu zmian w medycynie oraz obyczajach i etyce społeczeństwa.

Rezultaty wszystkich przedstawionych procesów dawały się zauważyć po upływie dłuższego czasu. Ale mogło również dochodzić do nagłych wydarzeń

0    katastrofalnych skutkach: do wojen, które przerywały łączność na szlakach handlowych, powodowały zniszczenie miast i rzemiosła, dewastowały wsie; do powtarzających się lat nieurodzaju spowodowanego suszą na terenach nawadnianych deszczem lub niewystarczającymi zasobami wód w wielkich rzekach. Zarazy były w stanie doprowadzić do śmierci znacznej części ludności. Dziś, gdy rozprzestrzenianie się chorób w dużej mierze udaje się powstrzymywać, a niektóre z nich praktycznie zanikły, trudno zrozumieć, jak niszczące były epidemie, szczególnie najstraszniejszej choroby tych wieków: dżumy. Z rejonów, gdzie miała ona charakter endemiczny, a więc z północnego Iraku i niektórych obszarów Indii, została przeniesiona przez czarnego szczura do świata śródziemnomorskiego, gdzie mogła się bardzo szybko rozprzestrzeniać w miastach i po wsiach, zabijając znaczną część ludności i zwierząt domowych. (W latach 1739-1741, w okresie, co do którego dysponujemy wiarogodną wiedzą statystyczną, Izmir, port na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, stracił 20 procent ludności w czasie epidemii dżumy; trzydzieści lat później zginęło jeszcze więcej ludzi.)

Tego typu procesy oddziaływały na siebie, a niektóre z nich kumulowały się

1    utrwalały. Pozwalają one objaśnić zmiany w relacji między żądaniami władców a możliwościami zaspokojenia ich przez społeczeństwo; pozwalają także wytłumaczyć rodzące się wyzwania, których źródłem byli przywódcy lub grupy zdolne do wytworzenia własnych ośrodków władzy i umiejące podporządkować sobie zasoby kraju. Thkie zmiany następowały w granicach istniejącego systemu rządzenia: żołnierze mogli odebrać panującemu efektywną władzę, jakiś wódz mógł moblizować siły w górach lub na stepach, a nawet poza granicami swojego państwa. Byli to ludzie wytrwali, umiejący się obchodzić z końmi i bronią, jakiej używano w tamtym okresie, zanim jeszcze decydującego znaczenia nabrała artyleria i piechota korzystająca z broni palnej. Istnieją świadectwa wskazujące na to, że zanim pojawiło się współczesne lecznictwo, mieszkańcy gór i stepów byli zdrowsi od innych; było tam też wielu młodych mężczyzn, których można było wziąć do wojska. Dowódca wojskowy, który chciał zostać władcą