244

244 Epoka osmańska

Europy, ale również w Stambule i w licznych miastach imperium osmańskiego. Przyniosły one ze sobą odrębne tradycje żydostwa sefardyjskiego lub andaluzyjskiego, szczególnie zaś mistyczną interprtetację wiary: kabałę, która tam właśnie powstała. Od połowy XVI wieku najbardziej twórczym ośrodkiem myśli mistycznej był Safad w Palestynie. Niezwykle oiyginalny myśliciel, Izaak Luria (1534-1572), przybył do Safadu pod koniec życia i wywarł głęboki wpływ na swoich zwolenników w zakresie nauk kabalistycznych.

Jedną z cech szczególnych jego nauki była doktryna o wszechświecie. Życie we wszechświecie zostało zdezorganizowane i zadaniem ludzi, szczególnie zaś żydów, było wspomożenie Boga w dziele odkupienia, przez życie zgodne z wolą boską. Taka nauka budziła apokaliptyczne oczekiwanie, że odkupienie jest bliskie. Zrodziła się atmosfera sprzyjająca pojawieniu się Zbawiciela. W 1665 roku Sabbataj Sevi (1626-1676), urodzony w Izmirze i znany z tego, że dokonywał niezwykłych czynów w stanie mistycznego uniesienia, w czasie odwiedzin Ziemi Świętej został uznany za Mesjasza przez miejscowego proroka. Jego sława niemal natychmiast rozeszła się w świecie żydowskim, nawet w Europie Wschodniej i Północnej, gdzie społeczności żydowskie były poruszone masakrami w Polsce i Rosji. Powrót żydów do Ziemi Świętej wydawał się bliski, jednakże niespodziewanie nadzieje prysły: wezwany do stawienia się przed dywanem sułtana, Sabbataj Sevi musiał wybrać: albo śmierć, albo nawrócenie się na islam. Wybrał nawrócenie i chociaż niektórzy z jego wyznawców dochowali mu wierności, większość w niego zwątpiła.

Wśród chrześcijańskiej ludności zamieszkującej arabskojęzyczne prowincje imperium, szczególnie zaś Syrię, w ciągu tych wieków nastąpiła pewna zmiana w zakresie idei i wiedzy. Spowodowało to upowszechnienie się misji rzymskokatolickich. Znajdowały się one na tym obszarze przez długi czas z niewielkimi przerwami; franciszkanie byli tu od XV wieku jako strażnicy katolickich grobów w Ziemi Świętej; jezuici, karmelici, dominikanie i inni pojawili się później. Od końca XVI wieku papież ustanawiał kolejne seminaria, w których kształcono księży dla Kościołów wschodnich: były to seminaria maronic-kie i greckie powstałe w 1584 oraz seminarium Kongregacji Upowszechniania Wiary założone w 1627 roku. W XVII wieku liczba księży-misjonarzy w krajach Bliskiego Wschodu wzrosła. Skutki tego procesu były dwojakie. Zwiększał się krąg osób należących do Kościołów wschodnich, akceptujących zwierzchnictwo papieża, zachowujących przy tym własną liturgię, obyczaje i prawo religijne. Maronici znajdowali się w takiej sytuacji od wojen krzyżowych, a w początkach XVIII wieku zawarli z papieżem konkordat określający stosunki między nimi. W innych Kościołach kwestia zwierzchnictwa papieża prowadziła do podziałów; szczególnie w Aleppo w północnej Syrii dochodziło do konfliktów między ugrupowaniami katolickimi a niekatolickimi w kwestiach kontroli nad