240

240 Epoka osmańska

ale jego zastępcy, większość muftich, nakib al-aszraf, nauczyciele w madrasach, byli zwykle wyznaczani spośród lokalnych alimów. W miastach, w których muzułmańska ludność należała do więcej niż jednego mazhabu, każdy z tych mazhabów miał swojego kadiego i muftiego. W Tunisie cała ludność muzułmańska, z wyjątkiem ludności pochodzenia tureckiego należała do mazhabu malikickiego, a malikicki kadi zajmował stanowisko porównywalne ze stanowiskiem kadiego hanafickiego.

Pomiędzy lokalnymi Osmanami oraz kupcami i alimami utrzymywały się różne typy stosunków, nadając każdej z tych grup trwałość i status, jakich nie miałyby w innej sytuacji. Do pewnego stopnia łączyła ich podobna kultura. Synowie kupców byli posyłani do madrasy. Zdarzało się, że również urzędnicy i wojskowi posyłali tam swoich synów, stwarzając im szanse na mniej niebezpieczne życie: Bajram, turecki oficer w prowincji Tunisu założył dynastię słynnych uczonych; Al-Dżabarti, historyk osiemnastowiecznego Egiptu, pochodził z rodziny kupieckiej. Między tymi grupami zawierano małżeństwa, istniały także powiązania finansowe i wspólne przedsięwzięcia handlowe. Wraz z rozpowszechnieniem się systemu dzierżawienia podatków urzędnicy i kupcy współpracowali w staraniach o ich uzyskanie. W sumie wojskowi i urzędnicy kontrolowali system dzierżawienia podatków wiejskich, ponieważ nie można ich było pobierać bez władzy i wsparcia namiestników. Kupcy i alimowie mieli większy udział w dzierżawie lokalnych podatków i opłat. Alimowie byli administratorami ważnych wakfów, mogli więc uzyskać kapitał, by go zainwestować w przedsięwzięcia handlowe lub w dzierżawę podatków.

Na innym poziomie istniał alians odmiennego typu. Mimo podejmowanych przez sułtana prób, by trzymać swoją prywatną armię z dala od miejscowej ludności, z biegiem czasu obie grupy zaczęły się z sobą mieszać. Pod koniec XVII wieku janczarzy zajmowali się rzemiosłem i handlem, a członkostwo w tym korpusie gwarantowało określone przywileje i płace, które można było przekazywać synom albo które mogli nabywać cywilni obywatele. Wspólnota interesów mogła czasami znajdować wyraz w gwałtownych rozruchach, biorących swój początek w kawiarniach, gdzie rozmowa przekształcała się w działanie. Działanie to mogło być dwojakiego rodzaju. Czasami miało ono charakter polityczny. W Stambule frakcje pałacowe albo urzędnicy cywilni czy wojskowi w walce o władzę wykorzystywali janczarów, i przy ich pomocy mobilizowali masy miejskie. W 1703 roku bunt części armii przerodził się w rewoltę polityczną, w której wysocy urzędnicy niektórych wielkich domostw, janczarowie, alimowie i kupcy - każda z tych grup reprezentowała swoje własne interesy, ale była zjednoczona z innymi dążeniem do sprawiedliwości - doprowadzili do obalenia szajcha al-islam, ponieważ nie spodobał im się jego wpływ, jaki wywierał na sułtana Mustafę II; doprowadzili oni także do obalenia samego sułtana. W miastach na prowincji mogło dochodzić do podobnych ruchów,