253

Zmienna równowaga sil Wiek XVIII 253

było łatwo nadzorować ze Stambułu. Mogły one być różnego typu. W niektórych miejscach tworzyły je panujące rodziny z całym swoim dworem i podległą służbą; ich członkowie uzyskiwali uznanie Stambułu z pokolenia na pokolenie. Gdzie indziej, istniały stale się odnawiające grupy mameluków: byli to ludzie z Bałkanów lub z Kaukazu, którzy przybyli do miasta jako jeńcy wojenni bądź jako uczniowie na dworze namiestnika lub dowódcy wojskowego i uzyskiwali wysokie stanowiska w lokalnych władzach albo w armii, po czym udawało się im przekazać władzę innym członkom tej samej grupy. Tkkich lokalnych władców łączyły wspólne interesy z kupcami, właścicielami ziemskimi i alimami danego miasta. Utrzymywali oni porządek konieczny dla jego dobrobytu i stąd ciągnęli swoje zyski.

Taka była sytuacja w większości osmańskich prowincji w Anatolii i w Europie, z wyjątkiem tych, do których łatwo było dotrzeć ze Stambułu. Identycznie działo się niemal we wszystkich prowincjach arabskich. Aleppo w północnej Syrii, leżące na głównej drodze imperialnej, łatwo dostępne ze Stambułu, pozostawało pod bezpośrednią kontrolą; ale w Bagdadzie i Akce na wybrzeżu palestyńskim stanowisko namiestnika zajmowali członkowie grup mameluckich; w Damaszku i w Mosulu rody, które wyrosły na służbie u Osmanów, zdołały utrzymać stanowisko namiestnika przez kilka pokoleń. W Al-Hidżazie szarifo-wie z Mekki, reprezentuący ród, który głosił, że pochodzi od Proroka, panował nad świętymi miastami, chociaż na wybrzeżu w Dżuddzie rezydował osmański namiestnik. W Jemenie nie było już Osmanów, a jedyna centralna władza znajdowała się w rękach rodziny imamów uznawanych przez ludność zajdycką.

W Egipcie sytuacja była bardziej skomplikowana. Wciąż przebywał tam namiestnik wysłany ze Stambułu; nie pozwalano mu tam pozostawać zbyt długo, by nie zdobył zbyt wielkiej władzy. Natomiast najwyższe urzędy oraz kontrola nad dzierżawą podatków znalazły się najpierw w rękach rywalizujących ugrupowań mameluków i oficerów, a potem w rękach jednego z nich. W trzech osmańskich prowincjach Maghrebu dowódcy lokalnych armii przejęli władzę w ten czy inny sposób. W Trypolisie i Tunisie dowódcy wojskowi stworzyli swoje dynastie; byli uznawani przez Stambuł za namiestników i nosili lokalny tytuł beja. W Algierze korpus wojskowy wyznaczał kolejnych władców (zwanych dejami). Z czasem jednak dejom udało się stworzyć grupę wysokich urzędników, którzy utrwalili swoją pozycję i zatrzymali dla siebie ten urząd. We wszystkich trzech miastach urzędników, oficerów i kupców łączyło początkowo wspólne wyposażanie statków kaperskich („piratów berberskich”) polujących na statki z państw europejskich, z którymi sułtan osmański był w stanie wojny, by potem sprzedawać ich towary. Jednakże ta praktyka zakończyła się z końcem XVIII wieku.

Mimo że były to wielkie zmiany, nie należy ich przeceniać. W Stambule sułtan nadal miał prawo podejmowania ostatecznych decyzji. Nawet najsilniejszy