257

Zmienna równowaga sił. Wiek XVIII 257

jego biblioteka powiększała się, a fundacje mu przypisane zostały powiększone o dochody z dżizji, podatku pogłównego obowiązującego niemuzułmanów. ■

W wyższych uczelniach tego rodzaju nadal obowiązywał tradycyjny program nauczania. Najważniejsze były studia nad egzegezą Koranu i hadisów oraz fikh, którego nauczano na podstawie zbiorów fatw oraz formalnych traktatów. Zagadnienia językowe studiowano jako przedmiot wprowadzający. Podstawowych doktryn religijnych nauczano głównie z późniejszych kompendiów, ponadto w szerokim zakresie korzystano, jak się wydaje, z dzieł Ibn al-Ara-biego i innych sufich. Nauki racjonalne takie jak matematyka i astronomia studiowano i nauczano ich poza formalnym programem, niemniej należy przypuszczać, że cieszyły się one wielkim zainteresowaniem.

W ramach raczej sztywnego i niezmiennego programu było jednak miejsce na wysokich lotów twórczość literacką. W Thnisie rodzina założona przez pewnego tureckiego żołnierza, który przybył do tego kraju z osmańskimi wojskami w XVI wieku, wydała w kolejnych pokoleniach czterech wybitnych twórców; wszyscy oni nosili imię Muhammad Bajram. Byli to wybitni uczeni i mufti hanaficcy. W Syrii rodzina założona przez Murada, przedstawiciela bractwa nakszbandijja z Azji Środkowej, również obejmowała stanowisko hanafickiego muftiego przez ponad jedno pokolenie. Jeden z nich, Muhammad Chalil al--Muradi (1760-1791), rozwijał typowo syryjską tradycję gromadzenia biografii ludzi sławnych i uczonych; jego biograficzny słownik obejmuje dwunasty wiek hidżry.

Zbierając biografie, Al-Muradi zwrócił się do słynnego uczonego mieszkającego w Egipcie, Murtady az-Zabidiego (1732-1791). W jego liście odnajdujemy wyraz świadomości, że jest człowiekiem mieszczącym się na końcu długiej tradycji, którą trzeba ocalić:

Kiedy byłem w Stambule u pewnego słynnego tam człowieka [...], rozmawialiśmy

0    historii i o jej upadku w naszych czasach, o braku zainteresowania nią wśród ludzi, chociaż jest to największa ze sztuk; ze smutkiem lamentowaliśmy nad tym¹.

Az-Zabidi, który pochodził z Indii, przez jakiś czas mieszkał w jemeńskim Zabidzie, ważnym miejscu postoju na trasie prowadzącej z południowej

1    południowo-wschodniej Azji do świętych miast, a także ważnym ośrodku naukowym w tamtych czasach. Az-Zabidi przeniósł się do Kairu i stamtąd jego sława promieniowała szeroko, znany był ze swoich wpływów i dzieł, wśród których znajdują się prace dotyczące hadisów, komentarz do Ihja ulum ad-din {Ożywienie nauk religii) Al-Ghazalego i wielki słownik arabski.

1

Cyt. za: *Abd ar-Rahmana al-Gabarti, Aga’ib al-atar fi ót-taragim wa-£ł-ahbar, Kair 1965, t. IV, s. 214. Chciałbym podziękować dr. K. Babirowi za zwrócenie mi uwagi na ten list.